1852-1864 yılları arasında Çin’deki T’aip’ing ve Nian-tsiun isyanlarını bastırılmasıyla uğraşan Ch’ing hükümeti zayıfladı ve bunun neticesinde imparatorluğun batı kıyılarındaki yönetim üzerinde, eskiden oldukca sıkı olan kontrolünü yitirdi. Bu bölgelerdeki yönetim tamamen Mançuryalı Çinli görevlilere geçti. Pekin’in gözetiminden tamamen uzak kalan bu görevliler, çalışan insanları her geçen gün artan bir şekilde hiç bir engelle karşılaşmaksızın sömürdüler ve yerel garnizonlar için tahsis edilen fonları zimmetlerine geçirdiler. Bu durum hem köylülerin, hem de şehirli fakir halkın ve askerlerin durumunu daha da kötüleştirdi. Ayrıca sosyal eşitsizlikte çok ciddi artışa neden oldu. Ch’ing karşıtı isyan konusunda Cungarya ve Doğu Türkistan’daki Çinli olmayan halklar üzerinde en az sınıf çelişkileri kadar ağır bir tahrike sebep oldu.
1862-1864 yıllarındaki Kuchar isyanından önce, Cungarya ve Doğu Türkistan’daki Mançuryalı Çinli otoriteler, komşu Shen-si ve Gan-su bölgelerindeki Dunganların Ch’ing karşıtı isyanının kendi bölgelerine sıçramasını engellemeye çalışmaktaydı. 1862 yılında Ch’ing imparatoru, Doğu Türkistan’ın yerli nüfusu üzerindeki kontrolü güçlendirmek için gerekli önlemleri almaları konusunda Ili tsiang-tsiun ve Urumçi du-tung’a emir verdi.1 Müslüman nüfus üzerinde Bao-tsia (karşılıklı sorumluluk) sistemi ve polis gözetimi güçlendirildi. Her şüphelenilene ağır şekilde eziyet edildi.
Otoriteler Cungarya ve Doğu Türkistan’daki Dungan nüfusundan özellikle korkmaktaydı. Çinliler, Shen-si ve Gan-su bölgelerinde akrabası bulunan ya da bizzat kendileri bu bölgelerden gelmiş olan Dunganların isyancılarla temas halinde olmalarından, yerel Müslüman nüfus arasında Ch’ing karşıtı propaganda ve bir isyan başlatmanın planlarını yapmalarından ve böylece yakınlarının ve yoldaşlarının intikamlarını almalarından şüphelenmekteydiler. Ch’ing otoriteleri bir ya da bütün Dunganları kanla temizlemek gibi eylemlerden çekinmediler ve Doğu Türkistan’ın bazı şehirlerindeki yerel yetkililer bu eylemleri icra ettiler. Mesela, Kaşgar’daki Ch’ing otoriteleri bu şehirde yaşayan 4.600 Dunganın yaklaşık 4.500’ünü katlettiler. Kaşgar’da Dunganlar kendilerini yabancı hissetmekte ve Uygurlarla yakın temaslara sahip bulunmamaktaydılar; çünkü pek çok Dungan Çin garnizonlarında çalışmaktaydı ve Uygurlar onlara güvenmemekteydi. Bu durumu kullanmak isteyen Kaşgar’ın Ch’ing otoriteleri Dungan liderleri davet ederek onlara şunu söylediler: “Biz Çin halkı ve siz Müslüman Dunganlar olarak, halihazırda Kaşgar’da bir kaç yıldır birlikte yönetimdeyiz. Sizin haberini alacağınız bir kargaşayı bastırmak için biz 6 aylık yolculuk measafesinde olacağız, bu yüzdendir ki aramızda bir çekişme olmamalı ve şehri tam bir anlayış içinde yönetmeliyiz.”2
Ch’ing yetkililerin söylediklerinin samimiyeti konusunda herhangi bir şüphe duymayan Dunganlar, dedikodulara inanmayacaklarına ve Mançuryalılar ve Çinlilerle birlik olmayı sürdüreceklerine söz verdiler.3 Ancak, bahsi geçen toplantıyı takip eden üç gün sonra, yetkililer Kaşgarlı Dunganların önde gelenlerini davet ettiler ve onlara: “Sizin düşünceleriniz konusunda bazı şüphelerimiz var, bizim yüksek rütbeli am-ban ve da-loylarımız sizin halkınızdan korkuyor, bu nedenle lütfen silahlarınızı teslim ediniz, biz onları emanette koruyacağız”4 dediler.
Ch’ing yetkililerin bu isteği derhal karşılandı. Ancak, Dungan garnizonunun silahsızlandırılmasından 30 gün sonra, Ch’ing yetkililer ani bir baskınla Dunganları katlettiler. Uygur kaynakları bu olay hakkında şunları söylemekteler: “Gecelerin birinde, kafirlerin bir am-ban ve da-loy’u kendi aralarında anlaştılar ve bütün Çinli askerlere bu ayın 5. günü, gecenin cumartesine döndüğü gece yarısında 5 gong vuruşu ve bir büyük topun üçlü atışından sonra Dunganları öldürmelerini emretmeleri konusunda karar verdiler. Bu saat geldiğinde, bütün Çin ordusu ve sıradan Çinliler, ister işçi ister işveren kim olurlarsa olsunlar, alarmda olmalılar, hepsi birden planlanan saatte, her nerede olurlarsa olsunlar, gördükleri yerde Dunganları acımasızca katletmeliler.”5
Ch’ing yetkililerin kararı harfiyen yerine getirildi. “Ana yamyn’da (Kaşgar’ın merkezi can-tsan dachen – A.Kh.) üçlü atış duyulur duyulmaz, Mançuryalılar, Dungan garnizonunda barakalarında uyuyan herkesi katlettiler ve daha sonra caddelere çıkarak Dunganların dükkan ve evlerinin yakınlarında durup onları da dışarı çağırıp katlettiler.”6
Kaşgar şehrinin yetkilileri de benzer önlemler aldılar. Bu konudaki delil Komul’un ban-shi dachen Ven Xian’ının mesajında bulunabilir. “Tung-chi hükümranlığının 13. yılının 6. ayının başlangıcında (1864 Haziran’ın başları – A. Kh.) Kaşgar’dan kaçan Dunganların Karashar ban-shi dachen Ee Ci-li’nin bütün Dunganları yok ettiği konusunda bir dedikodu yaydıkları mesajını aldım… Haberler her yere yayıldı… Sadece, bunu öğrenen Dungan halk isyan etmedi, Dungan askerler de kumandanlarına nefret duymaya başladılar.”7 Dunganlara yönelik saldırılar Yarkent,8 Chuguchak9 otoriteleri tarafından da planlanmıştı, ancak bunlar daha sonraydı. Bu şehirlerdeki Dunganlar Ch’inglerin planlarını ifşa ettiler ve onlara karşı bir isyan başlattılar.
Doğu Türkistan’ın bazı şehirlerindeki Ch’ing yetkililerin tek tek bütün Dunganları katletmeleri Ch’ing karşıtı kitlesel hareketleri caydırmak şöyle dursun daha da artırdı. 4 Temmuz 1964’te Kuçar’da bir isyan patlak verdi.10 Bu isyanın asıl sebebi Mançuryalı Çinlilerin Dunganların kökünü kazımak için hazırlık yaptıklarına dair söylentilerdi. Kuçar isyanında yer alanlar Ma Lung, Ma Can-bao, Su San-ge, Meşhur Akhun, Şemşeddin ve saire gibi liderler tarafından yönlendirilen Uygur ve Dungan topluluklardı. Sonuç olarak bu isyan, başında Han-Hoca diye ünvan verilen Hoca Raşiddin’in bulunduğu, Çin’den bağımsız bir devletin kurulmasına vesile oldu. Hükümet etme kabiliyetine sahip bir devlet ve ordu kurarak ülkenin güney ve doğusunda askeri operasyonlarla, ülke halkını Ch’ing egemenliğinden kurtarmaya çalıştı.
15 Temmuz 1864’te Urumçi’de Ch’ing karşıtı bir isyan başladı. Dungan askerler geceleyin Ch’ing garnizonu komutanı ve bir Mançuryalı olan Ye-bu-chung-ae’nin malikanesine saldırdı. Komutanın yardımcısı olan Dungan So Huan-chan’ın liderlik ettiği isyancılar Doğu Türkistan ve Cungarya’nın en büyük cephaneliğini ele geçirmeyi başardılar. Urumçi Dungan garnizonundaki askeri birliklerin yanı sıra Davut Halife’nin11 liderlik ettiği sivil Dungan nüfus da şehirde isyan etti. Sabah olunca şehrin Uygur nüfusu da isyancılara katıldı.
17 Temmuz 1864’te, Manas kasabasında bir isyan hareketi başladı. 6 Mart 1865’te Gucheng kasabasının isyancılar tarafından ele geçirilmesinden sonra Barkul hariç Urumçi bölgesi Ch’ing yönetiminden kurtarıldı. Burada Cin-cheng-go (Müslüman devleti) adı altında bir bağımsız devlet kuruldu. Davut Halife, Han (van) ilan edildi ve So Huan-chang Dungan devlet ordusunun generali ve genel kurmay başkanı oldu.
26 Temmuz 1864 gecesi Yarkent’de bir isyan başladı.12 İsyanın arkasındaki gerçek sebep, Ch’ing yetkililerin “kötü unsurları”13 tasfiye etmek için gösterdikleri gayretti. Şehrin Uygur ve Dungan nüfusunun katıldığı isyanın liderliğini molla Hazret-Abdurahman yapmaktaydı. Ancak, liderler arasında ortaya çıkan uyuşmazlıklar yüzünden burada bağımsız bir devletin oluşturulması neticesine ulaşılamadı.
Yarkent’i takiben, Hotan’da bağımsız bir devletle neticelenen bir isyan başladı. Hotan’daki isyanın gerçek sebebi, Çinli bir subaya hizmet ettiği için bir Hotan sakini ile eğlenip, dalga geçen yedi Hotan vatandaşının Ch’ing yetkililer tarafından insanlık dışı bir şekilde cezalandırılmasıydı.14 Şehirde iktidarı ele geçirdikten sonra isyancılar başyargıç Habibullah-hoca’yı kendilerine yönetici olarak seçtiler.
Hotan’dan sonra Turfan’da da Ch’ing karşıtı bir isyan patlak verdi. Çin kaynaklarına göre, bu isyan 17 Ağustos 1864 tarihinde başladı.15 Turfan isyanının liderliğini Mahsum-han-hoca (bu şehirde yaşayan Kuçar hocalarından biri), Kasimcan (Turfanlı), Ayit-halife-hoca, Zait-halife ve Hacibaki-halife16 üstlenmişti. İsyancılar Ch’ing yetkililerini yenilgiye uğrattılar ve Turfan bölgesinde pek çok yeri işgal ettiler.
1864 Kasımı’nın sonunda, daha önce Ch’ing yetkililerin Dungan nüfusunu katlettikleri17 Kaşgar’da18 Ch’ing karşıtı bir isyan başladı. Mançuryalı Çinli subaylar taburlarıyla birlikte isyanı bastırmada başarısız olarak kendilerini kaleye (yeni şehir) kilitlediler ve 1 Eylül 1865 tarihine kadar kuşatma altında kaldılar. Sonuç olarak, Kaşgar isyanı yerel Kırgız lider Sadık Bey’in başkanlık ettiği bağımsız bir devleti doğurdu. 1865’te ise eski Kaşgar yöneticileri ile doğrudan kan bağı taşıyan Buzruk-hoca bu devletin yöneticisi olarak atandı.
2 Kasım 1864’te Komul’da19 ve 19 Kasım’da Barkul’da20 isyanlar patlak verdi. Ancak, nüfuslarında önemli miktarda Çinli, Mançuryalı ve Moğol bulunmasından ve Kuçar ve Urumçi’deki isyancılardan söz verdikleri desteği alamamalarından dolayı bu bölgede isyancılar başarılı olamadı.
Komul ve Barkul’u takiben Kulca da isyan etti.21 Ancak bu isyan yeterli güce sahip değildi ve Mançuryalı Çinli yetkililer tarafından bastırıldı. Kulca’nın Müslüman nüfusu 9 Kasım 1864 tarihinde Huey-ning ve Huey-yuan kasabalarında yeniden harekete geçti.22 Kulca isyanı Taranchin Sultanlığı ya da İli Sultanlığı diye adlandırılan bağımsız bir devletin oluşması sonucunu verdi.
Cungarya ve Doğu Türkistan’da Ch’ing karşıtı kitlesel harekete katılan son halk Chuguchak (Tachen) nüfusu oldu; burada isyan 27 Ocak 1865’te başladı.23
Chuguchak isyanı, yerel nüfusun önemli bir kısmını oluşturan yerel Mançuryalılar, Moğollar ve Çinlilerin Ch’ing yetkilileri desteklemesinden dolayı, Kuçar, Urumçi, Kaşgar, Hotan ve Kulca’dakilerin aksine, bir bağımsız devletin kurulmasıyla sonuçlanmadı.
Takip eden yıllarda Chuguchak isyancıları Chuguchak, Ulyasutay ve Kobdo24 arasındaki bölgede bir kaç kez tekrar harekete geçip Batı Moğolistan’da bir tehdit unsuru haline gelerek 18641871 yılları arasında Ch’ing yetkililerin güçlü olduğu bir nokta olan Barkul’a cephane ve yiyecek teminini engellediler.
Böylece, 1864’te başlayan Ch’ing karşıtı hareketler bütün Cungarya ve Doğu Türkistan’a yayıldı. Barkul ve Komul hariç bütün bölgelerde Ch’ing yetkililerin egemenliği yıkıldı.
Cungarya ve Doğu Türkistan’daki isyanlar, Doğu Türkistan’da Kuçar, Hotan ve Kaşgar; Cungarya’da Urumçi ve Kulca devletleri olmak üzere beş bağımsız devletin kurulmasıyla sonuçlandı. Bu devletlerin her biri kendi toprak mülkiyetlerini genişletmeyi denedi. Ekonomik çıkarlar ve bağımsızlıklarını Ch’inglerden koruma ihtiyacı bütün isyancıların birleşmesine ve bir birleşik devlet kurmalarına yardımcı oldu. 1867’de Kaşgar Hanlığı temel alınarak Doğu Türkistan ve Cungarya birleşti. Yeni devlete Yettishar adı verildi ve liderliğine Yakup Bey getirildi. 1870-1871 yılları arasında Urumçi Hanlığı da bu devlete katıldı. Böylece, 17. yüzyıl ortalarında Ch’ing istilacılar tarafından parçalanan Cungarya ve Doğu Türkistan’da yaşayan halklar devletlerini yeniden ihya etmiş oldu.25
1871’de Çarlık Rusyası ordularının İli bölgesinin bir parçasını geçici olarak işgal etmesiyle, İli Devleti (Sultanlığı) yıkıldı. Aynı tarihlerde, Yettishar devleti, Komul, Barkul ve İli bölgesi hariç, bugünkü modern Doğu Türkistan’ın bütün topraklarını kendine dahil etmişti.
Komul ve Barkul aşırı derecede stratejik öneme sahipti. Komul’da, Çin Seddi’nin Gan-su bölgesindeki son noktası olan Tsiayuy-guan’dan batıya doğru uzanan yaklaşık 800 km uzunluğundaki kumlu step / yarı çöl arazinin sona erdiği saha bulunmaktaydı. Şayet Mançuryalı Çinli hükümet Komul ve Barkul’a sahip olmasaydı, Yettishar Devleti’ni yıkmak için Çin’den Cungarya’ya dev bir ordu göndermesi mümkün olamayacaktı.
Sonuç olarak, 1864-1870 yılları arasında Komul ve Barkul bölgeleri isyancılar ile Mançuryalı Çinli ordular arasında durmak bilmeyen askeri hareketlere sahne oldu. Ch’ing orduları Komul’da ve özellikle de Barkul’da Kuçar ve Urumçi isyancılarına karşı güçlü bir direniş göstererek bu şehirleri isyancılara vermediler.
1864-1870 yılları arasında, Kuzey Çin’deki Nian-tsiunslar, Shen-si ve Gan-su bölgelerindeki Dunganlar tarafından yapılan isyanlardaki başarılı gelişmeler yüzünden Ch’ing yönetimi Orta Çin’den Cungarya’ya büyük bir sefer gönderemedi. Bu yüzden kendilerini, Komul ve Barkul bölgelerini ellerinde tutmak ve Urumçi bölgesinin Dungan isyancılarının Gan-su, Ch’ing-hay ve Shen-si bölgelerindeki isyancılarla birleşmelerini engellemek için harekete geçmekle sınırlandırdılar.
1864-1871 tarihleri arasında, Komul bir çok kez isyancılar tarafından ele geçirildi, ancak Ch’ing karşıtı isyanların bir sonucu olarak kurulan hanlıkların feodal uzlaşmazlıkları yüzünden isyancılar bu şehire yerleşemediler. 1871 yılı başlarında Yettishar Devleti Başkanı Yakup Bey, Dunganları yenerek, Urumçi Hanlığı topraklarını kendi topraklarına kattı.
Aynı tarihlerde Batı Moğolistan’daki ve Gan-su ve Shen-si bölgelerindeki durum Ch’ing yönetimi için hiç de iç açıcı değildi. Ch’ing ordularının 1870 yılı sonlarında bu bölgelerde yenilmesi yüzünden, Ch’ingler Komul ve Barkul’daki ordularının bir kısmını Batı Gan-su’ya göndermek zorunda kaldılar.26 Doğu Cungarya’daki Ch’ing otoritelerin durumları her geçen gün daha da zayıflamaktaydı. Ancak, Yakup Bey bu fırsatı değerlendiremedi. Doğu Türkistan ve Cungarya’nın önemli bir kısmını birleştiren Yakup Bey, bir taraftan İngiliz silahları ile donatarak ve sayılarını artırmak suretiyle ordusunu Çinlilere karşı sıkı bir şekilde hazırlarken, öte yandan bağımsız varlığının Ch’ingler tarafından tanınmasının yollarını araştırmakta, Ch’inglerle resmi temas kurmayı denemekte ve Pekin’e resmi bir mektup göndermekteydi.27 Ch’ing hükümetinin tercih edilir mizacını almayı deneyerek Yakup Bey, Doğu Cungarya’daki Ch’ing ordularına karşı herhangi bir kararlı askeri harekette bulunmadı; böylece Ch’inglerin bu bölgeyi ellerinde tutmalarına ve İç Çin’den ordularını hiç bir engele takılmaksızın sevketmelerine müsaade etmiş oldu.
Yakup Bey, devletinin varlığını, ancak Ch’ing hükümeti tarafından tanınırsa sürdürebileceğine inanıyordu. Askeri operasyonları sona erdirmesinin ve Komul ile Barkul’a el değdirmeden bırakmasının Ch’ingler tarafından kendilerine yönelik iyi bir niyet işareti olarak anlaşılacağını düşünen Yakup Bey Ch’inglerin Yettishar’ın bağımsızlığını tanıyacağını sanıyordu. Yakup Bey, doğu Cungarya’nın aşırı stratejik öneminin farkında değildi; bundan dolayı da Ch’ing ordularını Komul ve Barkul’un dışına kilitlememiş ve kendi ülkesinin doğu sınırını Gan-su bölgesinin batısındaki Sing-sing-sia dağ geçidine kadar uzatmamıştı.
Yakup Bey’in Yettishar Devleti’nin Ch’ingler tarafından tanınmasını diplomatik yollardan sağlamaya yönelik teşebbüsünün sonuçsuz kalacağı başlangıçtan belliydi. Ch’ing hükümeti, Çin’e bağlı olsa bile, Doğu Türkistan’da bir devletin var olmasını istememekteydi. Yine’de Ch’ing yönetimi Yakup Bey’in dar görüşlü politikasından avantaj elde etmeye karar verdi. Ch’ing yönetimi Yakup Bey’e bir elçi gönderdi ve aynı zamanda da Doğu Cungarya’daki Ch’ing ordularının komutanına kendilerine karşı bir Dungan hareketini provoke etmeleri talimatını verdi. Ch’ing elçisi 29 Mart 1871’de Turfan’a ulaştı. Aynı tarihte, Yakup Bey görüşmeler gerçekleşemediği için Kaşgar’a gitmek üzere bu şehrin dışındaydı.
Yakup Bey’in pasifliğinden yararlanan Ch’ing yetkililer, isyancı güçlerin birliğini bozmak için Dunganları Doğu Türkistanlılara karşı harekete geçmeleri yönünde aktif şekilde provoke etmeye başladılar. 1871’de Ch’ing yetkililer, Yakup Bey’e karşı ortak mücadele için birlik kurmak üzere Çinli toprak ağaları taburunun lideri Kung Cay’ı Dunganların liderine gönderdi.28 Davut-halife Kung Cay ile işbirliğini reddetti ve Çin taburunu ateşle karşıladı. Hemen sonra, Kung Cay’ın taburu Manas civarında Dunganlar tarafından yok edildi. Yine de, 1872’de Dungan liderlerden biri olan Ma Tsin-guy taburuyla birlikte Yakup Bey’e karşı savaştı, fakat Daban-cheg civarındaki savaşı Yakup Bey’in ordusu kazandı.
1871-1872 yılları arasında hala Gan-su ve Shen-si’deki Müslüman isyanını bastırmakla meşgul olan Ch’ing hükümeti Yettishar Devleti’ne karşı ciddi bir taarruzda bulunamadı. Ancak 1872 yılı sonunda Ch’ingler, isyancı taburları Tarbagatay bölgesinden attılar ve bu bölgeye Zhung Cyuan’ın yaklaşık 3.000 askerden oluşan ordusunu yerleştirdiler. Aynı tarihlerde, eskiden olduğu gibi, Yakup Bey, Ch’ing hükümetini görüşmeler için ikna etmeye çalşıyordu ve ordularına Ch’ing otoritelerine karşı harekete geçmemeleri konusunda kesin emir vermişti.29 Ch’ingler, 1873’de, Yakup Bey’in hareketsizliğinden faydalanarak Urumçi, Sanchji, Manas, Gumudi ve Rus ordusu işgali altındaki İli vadisi hariç, bütün Cungarya’yı ele geçirdiler. Aynı sıralarda, Ven Lin, Kuke-tsitay ve Ch’ing Lian tarafından komuta edilen Ch’ing ordularının asker sayısı 20.000’e ulaşmıştı.30
1873 sonbaharında Ch’ing hükümeti Tso Tsung-tang tarafından komuta edilen dev bir ordu oluşturabilmiş31 ve Çin’in batı bölgelerindeki isyanları bastırmıştı. Bay Yan-hoo’nun (Muhammet Eyüp-Biyan-hoo-?-1896) liderlik ettiği Dungan isyancıların önemli bir kısmı kuşatmayı yararak Doğu Cungarya’ya çekildi. 28 Ağustos’ta Bay Yan-hoo’nun ordusu Tsian-ciuan (Komul kasabasının doğu tarafında) civarında Ch’ing ordularının direnişini kırarak, Müslüman nüfusun da yardımıyla Komul’u özgürlüğe kavuşturdu. Sonra, Dungan isyancılar Ven Lin tarafından komuta edilen Ch’ing garnizonunun bulunduğu Mançuryalıların kalesini kuşattılar. Kuşatma 10 Ekim 1973 tarihine kadar sürdü.32Dungan ordusunun bir kısmı Barkul’a doğru harekete geçti, ancak şehrin girişinde Ch’ing orduları tarafından durduruldular. Çok kısa bir savaştan sonra yenilen Bay Yan-hoo’nun ordusu Ekim ayının ortasında geri çekilerek Turfan’a döndü.33 Bir süre sonra Bay Yan-hoo Yakup Bey’in desteğini istedi, bunun üzerine Yakup Bey Dungan ordularının Urumçi ve Manas’a yerleşmesine rıza gösterdi.34 Bay Yan-hoo Yakup Bey’e derhal Ch’inglere karşı bir savaş başlatma teklifinde bulundu. Ancak Yakup Bey, daha önce olduğu gibi, Pekin ile görüşme umuduyla Dungan liderin bu teklifini reddetti, aksine Ch’ing ordularına karşı askeri bir çatışmaya girmemesi konusunda ona emir verdi.35
1873 Kasımı’nda Dungan isyancıların son kalesi durumunda olan ve Tso Tsung-tang’a göre uzun bir süre Mançuryalı Çinli orduların önünde bir ‘demir duvar’ gibi duran Çin’in batı bölgesindeki Sudjou kasabası, cezalandırıcılar tarafından ele geçirildi. Bunu takiben, Ch’ingler Tso Tsung-tang’ın ordularından eskiden Gan-su’da konuşlandırılmış olan yaklaşık 30.000 kişilik bir bölümü Er-Ch’ing-ae, Tsin Shun ve Chjan Ee komutasında Cungarya’ya gönderdiler. 1874’te Cungarya’daki Ch’ing ordularının asker sayısı, Komul’a yerleşen 12.000, Barkul’da 5.000 ve Batı Cungarya’daki Guchen’de 25.000 olmak üzere toplam 42.000’e ulaştı.36
1874 Eylülü’nde Ch’ing hükümeti Yettishar Devleti’ne karşı bir cezalandırma seferi düzenlemeye karar verdi. Başkomutan olarak Ch’ing Lian ve onun yardımcısı olarak da Cin Shun atandı. Her ikisi de Mançuryalıydı. Tso Tsung-tang’a Ch’ing yönetimi tarafından Yakup Bey’in devletine karşı düzenlenen görevle ilgili olarak sadece finansman ve yiyecek sağlama konularında güvenilmekteydi.37
Bu karar alınmadan önce, gelecekte Cungarya ve Doğu Türkistan’da düzenlenecek cezalandırma operasyonlarına yönelik olarak Pekin’in hükümet çevrelerinde tartışılan iki planı vardı. Biri Ch’ing Lian’ın, diğeri de Tso Tsung-tang’ınkiydi. Birincisi Cungarya (Çoğunlukla Dunganlardan oluşan isyancılar tarafından ele geçirilen bölge) ve Doğu Türkistan’da aynı anda askeri operasyonlar düzenlemeyi öneriyordu; Tso Tsung-tang’ın önerisi ise Urumçi, Manas ve Cungarya’nın diğer bölgeleri hükümet orduları tarafından ele geçirilinceye ve bütün Dungan taburları yok edilinceye kadar Doğu Türkistan’da saldırı başlatmamaktı. Tso Tsung-tang kendi cezalandırma operasyonu planını hükümete önerdiğinde Ch’ing hükümetinin dikkatini iki noktaya çekti: 1) Turfan ve Daban-chen geçidine konuşlanmış, İngiliz silahlarına ve Avrupa benzeri eğitime sahip Yakup Bey ordularıyla zamansız çatışmalar; 2) Hem Dunganlara hem de Doğu Türkistanlılara karşı eş zamanlı saldırının uygulanabilir olmaması, çünkü böyle bir saldırı Dunganların ve Doğu Türkistanlıların saflarını birleştirmelerine ve Yakup Bey’in Ch’inglerin kendisiyle görüşmeler başlatacağına olan umudunun sona ermesine sebep olacaktır.38
Bu önerileri tartışırken Çin feodal lordlarının Hung-an fraksiyonu, Ch’ing hükümetini Yettishar’a karşı cezalandırma seferine baş komutan olarak, Cungarya ve Doğu Türkistan’a yapılacak olan cezalandırma görevinin tahmini maliyetine dair rapor sunan kendi liderleri Tso Tsung-tang’ın atanması konusunda ikna etmeye çalıştılar. Onun tahminlerine göre, 1875’ten başlayarak bu seferi düzenlemek için yıllık masraf 8 milyon gümüş liangdı.39 Raporunda, Tso Tsung-tang ülkenin mali durumunun detaylı bir analizini yapıyor ve Çin’in batı bölgelerindeki isyanların bastırılması sırasında kendi ordularının finasmanı konusundaki emirleri tarif ederek, bahse konu olan yeni seferin bir kaç milyon gümüş liang miktarında yabancı kredi ve finansman desteğine ihtiyaç duyacağını Ch’ing hükümetine gösteriyordu.
Cungarya ve Doğu Türkistan’a yönelik cezalandırma seferinin finansmanı ve yabancı kredi alma konusunda Tso Tsung-tang tarafından önerilen projeler Çinli feodal ağaların saraydaki Bay-an (kuzey) fraksiyonu lideri Li Hung-chang’ın karşı hareketine sebep oldu.40 Li Hung-chang, Tso Tsung-tang’ın liderliğindeki Hung-an saray kliğinin güçlenen siyasi ve ekonomik durumuyla oluşacak şartlara uymayı istemedi.
Tso Tsung-tang’ın bahsi geçen raporu sunmasıyla Yakup Bey’in Ch’ing hükümeti ile görüşmeler yapmak üzere elçi göndermesi aynı zamana denk geldi. Tso Tsung-tang’a karşı koymak adına herşeyi yapabilecek olan Li Hung-chang, Cungarya ve Doğu Türkistan’ın ele geçirilmesine karşı olduğuna dair bir açıklama yaptı. Çin’in iç siyasi ve ekonomik problemlerine olduğu kadar uluslararası duruma da atıfta bulunan Li Hung-chang, hükümetine, Yettishar Devleti’ni Çin’in bağımsız bir devleti olarak tanımayı önerdi, böylece bu devleti istila etmenin sebep olacağı ekstra masraflardan da kaçınılmış olacaktı. Li Chuang şunları yazmaktaydı: “Bu bölgeler binlerce li’den daha fazla çöller boyunca uzanmaktadır ve ekonomik açıdan çok az gelişmiştir; bu da daha fazla masrafa maruz kalınmasına sebep olacaktır. Bunun yanı sıra, Doğu Türkistan toprakları Rusların mülkiyetindeki topraklara, değişik Müslüman ülkelerine… ve İngilizlerin kontrolündeki Hindistan’a bitişiktir. Bu ülkeler (Rusya ve İngiltere -A. Kh.) her geçen yıl bizden daha güçlü hale geliyorlar… Şayet büyük güçlüklerle de Doğu Türkistan’ı ele geçirsek bile kontrolümüz altında zorlukla tutabileceğiz. Bizim takvimimizi kullanacak olan Kulca, Urumçi ve Kaşgar’ın Müslüman liderlerine kendi devletlerini kurmaları için fırsat vermek daha yararlı olacaktır.41 Böylece Çin daha fazla masraftan ve güç kullanımından kaçabilir. Bu, atılması doğru olan tek adım olabilir.”42 Çin’in donanma güçlerinin tehdit altında, tehlikede olduğunu ifade eden Li Hung-chang, Ch’ing hükümetini deniz sınırlarının savunulmasına konsantre olunması konusunda ikna etmeye çalıştı.43
Tso Tsung-tang ve saraydaki Huang-an fraksiyonundaki destekçileri, Cungarya ve Doğu Türkistan’ın her ne pahasına olursa olsun işgal edilmesi gerektiğini deklare ettiler. Tso Tsung-tang, Ch’ing hükümetinin dikkatini bilhassa bu bölgelerin stratejik önemine çekti. Tso Tsung-tang şunları yazmaktaydı: “Son zamanlardaki masraftan kaçınmak için batı seferini gerçekleştirmeye reddiye Çin’i Ch’ing’siz bırakmakla eşdeğerdir. Şayet biz bir adım geri atarsak düşman on adım ilerleyecektir, böylece sadece Gan-su bölgesi değil, Kobdo, Ulyasutay vesaire gibi bölgeler de tehlike altına girecektir. Ayrıca, masraflardan kurtulmak için batıya doğru sefer yapmayı reddetmek deniz savunmasına çok az fayda sağlayacaktır, ancak aynı zamanda, batı sınırlarımızı savunma kabiliyetimize büyük zarar verecektir.44
Tso Tsung-tang, Çin limanlarına ulaşan yabancı devletlerin sadece kârlı ticaret ile ilgilendiğini, oysa Çin’in batısına yerleşenlerin her ne pahasına olursa olsun “Çin topraklarını” ele geçirmeye istekli olduğunu ileri sürmekteydi. Bu bakış açısına dayanarak, Tso Tsung-tang, ticarette faydalar sağlamak suretiyle doğudaki yabancı güçlere imtiyazlar verilebileceği, oysa Çin’in batısında “saldırgan ihtirasların” henüz yeşerme aşamasındayken köklü şekilde engellenmesi gerektiği ve bu amaca yalnızca Cungarya ve Doğu Türkistan’ın işgaliyle ulaşılabileceği konusunda Ch’ing hükümetini ikna etmeye çalıştı.45 Tso Tsung-tang, bu bölgelerin Yakup Bey’e destek veren İngiltere kadar Rusya tarafından yapılan saldırgan planların da hedefi olduğunu düşünmekteydi.46
Yukarıda bahse konu olan Ch’ing sarayındaki tartışma Çin’de yayınlanan İngilizce gazetelerde47 genişçe yorumlanmaktaydı. Hatta, Shanghai’da yayınlanan bir İngilizce gazete, büyük olasılıkla, Çin’in Doğu Türkistan’ı terkedeceği ve Tso Tsung-tang’ın ordularının Tsiay-gaun’da durdurulacağını ve Çin’e geri döneceğini yazmaktaydı.
Batı seferi konusundaki tartışma en üst noktasındayken 12 Ocak 1875 günü imparator Tung-chi (uygun isim Tsay Chun) geride doğrudan bir veliaht bırakmadan öldü. Çin tahtı, Tung-chi’nin üç yaşındaki kuzeni Guang-siuy’a (uygun isim Tsay Tian) verildi. Yeni imparatorun babası büyük prens Chun, Cungarya ve Doğu Türkistan’ın ele geçirilmesinden yanaydı. Küçük imparatorun altında imparator naibi olarak Chun, Tso Tsung-tang ve onun tekliflerine destek verdi. 1875 Nisanı’nda Tso Tsung-tang, Shen-si ve Gan-su bölgelerinin emperyal genel valiliği poziyonunu elinde tutmakla beraber imparator tarafından Cungarya ve Doğu Türkistan’daki askeri meseleler konusunda tam yetkili komiser olarak atandı, Mançuryalı Tsin Shun da yardımcılığına getirildi. Ch’ing Lian Pekin’e çağrıldı.48 Ayrıca, Tso Tsung-tang’ın yabancı bankalar ve Shaghai’deki ticaret firmalarından istediği miktarda borç almasına izin verildi.
Tso Tsung-tang’ın Cungarya ve Doğu Türkistan’a cezalandırıcı askeri sefer planının ve uygun fonların, o sıralarda Çin’in kuzeybatı bölgelerinde konuşlandırılmış orduların erzak, cephanelik ve saire tahsisinin Ch’ing sarayı tarafından onaylanmasını müteakip batıya doğru sefer başlatıldı. 1876 Martı’nda Tso Tsung-tang kendi karargahını da Lan-chou’dan Cungarya ve Doğu Türkistan’a daha yakın olan Sudjou’ya taşıdı. 1876 yılı ortalarında Cungarya’ya yaklaşık 50.000 asker gönderdi. Bunların 23.000’i Doğu Cungarya’ya yerleşti.
Bu sırada, Yettishar Devleti lideri Yakup Bey, Tianşen dağlarının güney yamaçlarında, yani Cungarya ve Doğu Türkistan’a yol bağlantıları bulunan Turfan, Toksun, Daban-cheng ve benzeri diğer yerleşimlerin olduğu bölgelerde, askeri binalar inşa ederek savaş hazırlıklarına başlamıştı. 1876 baharında, Yakup Bey bu bölgelere yaklaşık 30.000 askerden oluşan ordular yığmıştı.49 Urumçi, Manas ve bitişiğindeki bölgelerin savunmasında Bay Yan-hoo liderliğindeki Dunganlara güvenmekteydi. Uygur tarihçi Molla Musa Sayrami’ye göre, 1876 yılı ortalarında Yakup Bey’in 25.000 askerden oluşan ordusu Toksun’a yerleşmişti, Urumçi ve Sanchi’ye (Chang-tsi) ise Ma Zhen-de ve Bay Yan-hoo liderliğinde 10.000’den fazla askerden oluşan taburlar yerleştirilmişti.50
Tso Tsung-tang, 1876 yılı ortalarında, Liu Tsin-tang ve Chan Ee komutasındaki Hung-an ordusunun bir huruc birliğini Cungarya’ya sevketti. Böylece ordusunun asker sayısını 70.000’e çıkararak Yakup Bey’in ordusunun iki katına ulaştı.51 Yakup Bey karargahını Turfan’a taşıdı. Ch’ing ordularının artan üstünlüğü karşısında, Yakup Bey eskiden olduğu gibi, Ch’inglerle görüşmeler başlatma umudunu yitirmedi.
Tso Tsung-tang, Dunganlara karşı cezalandırma operasyonuna 1876 Şubatı’nda Tsin Shun komutasındaki bir orduyu Manas’a göndererek başlattı. Ancak, Hung-an ordusunun Liu Tsin-tang ve Chan Ee komutasındaki huruc birlikleri ulaşıncaya kadar Tsin Shun’un ordusu defalarca yenilgiye uğradı ve görevini başaramadı.52
1876 Ağustosu başlarında, Tso Tsung-tang yeni asker alımlarıyla ordularını güçlendirerek saldırılarını yoğunlaştırdı. Aynı tarihlerde, Yakup Bey ordularının bir bölümünü Dunganlara yardım etmek üzere Urumçi ve Gumudi’ye (Urumçi’nin kuzeybatısına doğru) sevk etmişti. Ancak, güçler eşit değildi. Kararlı / inatçı bir savaştan sonra Uygur ve Dungan taburları kaybetti. 18 Ağustos’ta Gumudi kasabası Maçuryalı Çinli birliklerce ele geçirildi, bu birlikler kasabanın müdafaasında görev alanlara ve kasabanın sivil sakinlerine acımasızca davrandılar. Bu şiddet eylemlerine Rus tacir İ. O. Kamensky şahit oldu, “Özellikle Dunganlara yönelik olmak üzere gaddarlığın sınırı yoktu, Dunganları katletmek iyi bir şans şeklinde algılanıyordu. Her kelle için askerlere iki lans (gümüş liang – A.Kh.) ödeniyordu. Buna şahit olan herkes çok kısa bir sürede Dunganların yok edileceğini düşünmekteydi. Kesinlikle masum olanlar ve hatta Mançurya ordusunun çeşitli kademelerinde hizmet vermiş olanlar bile tek tek
öldürülmekteydi.”53 Ölü sayısı 6.000’e ulaşmıştı.54 Yakup Bey’in ordusundan sadece küçük bir bölümü kuşatmayı yarabildi. Ancak, geri dönmeyi başarabilen ve aralarında pek çok yaralı bulunan askerler Yakup Bey tarafından hiç de adil olmayan sert bir şekilde cezalandırıldı. Bu durum Yakup Bey’in ordularının moralini çok olumsuz etkiledi.
Gumudi’nin teslim olmasından sonra, Yakup Bey ordusunun bir kısmını Toksun’dan Daban-cheng geçidine (Davanchen) kaydırdı ve Urumçi’yi korumasız bıraktı. Bu fırsatı değerlendiren Ch’ing orduları Gumudi’nin ele geçirilmesini takip eden bir kaç gün içinde önemli bir zorlukla karşılaşmaksızın Urumçi’yi işgal ettiler. Şehirdeki Dunganlar Davanchen’e çekildiler.
Ch’ing ordularına karşı en güçlü direniş Manas vatandaşları tarafından gösterildi. Güney kalesi (şehirde güney ve kuzey kaleleri olmak üzere iki kale bulunmaktaydı) çevresinde yaklaşık 2 ay süren kuşatmadan sonra, Ch’ing ordusunun komutanı kuşatılan şehri gönüllü teslim etmeleri durumunda halka genel af ilan edecekleri sözünü verdi. 6 Kasım 1876 tarihinde açlık yüzünden umutsuzluğa düşmüş yaşlı, kadın ve çocuklar da dahil, yaklaşık 3.000 Dungan kaleden dışarı çıktı. Ancak, teslim olanların hemen hemen hepsi vahşice öldürüldü.55 Ch’ing orduları tarafından sivil halka uygulanan bu vahşetin ardından genel vali Kaufman Tso Tsung-tang’a bir resmi mektup göndererek protestoda bulundu.56 Şehir ele geçirildikten sonra Mançuryalı Çinli ordular Urumçi Dungan Devleti lideri Davut Halife’nin cesedini mezardan çıkararak herkesin gözü önünde parçaladılar.57 Manas’ın ele geçirilmesiyle, Tso Tsung-tang’ın orduları, İli vadisi hariç, Cungarya’nın işgalini tamamladı. Doğu Türkistan’a yönelik cezalandırma seferi ise kışın bastırması üzerine bir sonraki bahara kadara ertelendi.
1877 baharında, Tso Tsung-tang’ın emrine uygun olarak Liu Tsin-tang’ın ordusu Urumçi’den, Haydar-quli tarafından komuta edilen Yakup Bey’in 2.000 askeri ve Urumçi’den kaçan birkaç bin Dungan tarafından savunulan Doban-cheng geçidine kaydırıldı. Bundan bir süre önce ise Chane Ee’nin ordusu Komul’dan ve Siuy Chan-hoo’nun askerleri Muley-hae’den harekete geçerek, iki koldan, Hakim Han Tura tarafından komuta edilen Yakup Bey’in ordularının önemli bir kısmının yoğunlaştığı Turfan’a yöneldiler.
Liu Tsin-tang, ordusunu 18 Nisan gece yarısı harekete geçirip, yoğun siste gizlenerek, sabah saatlerinde Çinli askerlerce kuşatılmış olan Daban-chen surlarına doğru kaydırdı. Yakup Bey’in kaleye yerleşen ordusu, Ch’ing ordularının varlığını 18 Nisan sabahında kendilerine ateş açmaya başlamalarıyla farkedebildi.58
Kuşatma altındakilere katılmak üzere Toksun yönünden gelen ve Hayrullah tarafından komuta edilen takviye güçler Daban-cheng geçidi yakınlarındaki bir kayalık çukurda Mançuryalı Çinli askerler tarafından yok edildiler.
Kuşatma altındakiler Çinlilerin saldırılarını cesurca geri püskürttüler. 3 gün süren başarısız teşebbüslerden sonra Liu Tsin-tang’ın orduları 20 Nisan’da surlara top atışına başladı. Bir top güllesi kalenin barut deposuna düştü ve depo infilak etti; kale yanmaya başladı. Patlama sonucu ağır kayıp veren Yakup Bey’in askerleri yanmakta olan kaleden kaçmak için teşebbüste bulundularsa da Ch’ing ordusunun durmak bilmeyen ateşi buna fırsat vermedi. Akşama doğru kale Liu tsin-tang tarafından ele geçirildi. Yakup Bey’in, garnizon komutanı Haydar-quli ve diğer altı komutanı dahil olmak üzere tüm savaşçıları tutsak alındı.
Daban-cheng kalesinin ele geçirilmesinden sonra Yakup Bey’in ordularını ve Kaşgar bölgesi nüfusunu etkilemek için Liu Tsin-tang Kaşgar’ın yerlilerinden yaklaşık 1.000 tutsağı serbest bıraktı ve gerekli geçiş izinleri ile yol paralarını verdi. Liu Tsin-tang bunu yapmakla, kendisinin sadece Fergana ve Taşkent’ten gelen yabancılar olan Andicanlara karşı savaştığı fikrini benimsetmeyi amaçlıyordu. Liu Tsin-tang sadece Haydar-quli ve altı komutanı yanında tutarak geri kalan tutukluları Urumçi’ye nakletti. Liu Tsin-tang’in tutukluları serbest bıraktığı haberi Yakup Bey’e ulaştığında, Yakup Bey Liu Tsin-tang’in bu taktiğinin çok tehlikeli olduğunu düşünerek geri dönenlerin şiddetli şekilde cezalandırılması emrini verdi.59 Yakup Bey’in bu önlemleri halkta ve ordu mensuplarında derin infiale sebep oldu ve ordudaki çözülmenin daha da artmasına sebep oldu.
24 Nisan 1877’de, Daban-cheng’in ele geçirilmesinden sonra Liu Tsin-tang ordusunun 3.000 kişik bir kısmını Turfan’a, 7.000 bin kişilik bir diğer kısmını da oğlu Hakkulu Bey’in komutasında olan Yakup Bey’in 10.000 kişilik ordusunun yerleştiği Toksun yönüne gönderdi.
25 Nisan’da, Liu Tsin-tang’in askerleri yürüyüşe geçmeden bir gün önce, Subashi kanyonu yönünde önünün kesileceğinden korkan Hakkulu Bey, ordusunun sadece çok küçük bir kısmını Toksun’da bırakarak Karashar’a çekildi. Tahıl stoklarını yanlarına alamayacakları için, ayrılmadan önce, götüremedikleri tahılın yakılması emrini verdi.60
Liu Tsin-Tang, 26 Nisan’da, Toksun yakınlarında hareket halindeyken, Yakup Bey’in askerlerinin geri çekildiğini öğrenir öğrenmez tahılı kurtarmak için derhal piyadelerini, daha sonra da süvarilerini şehre gönderdi. Aynı gün Toksun, Liu Tsin-tang’in askerleri tarafından ele geçirildi.61 Tuzağa düşmekten korkan Liu Tsin-tang Turfan’dan gelecek olan Chan Ee ve Siuy Chan-hoo’nun ordusunu beklemek üzere ordusunun ilerlemesini durdurdu.
19 Nisan 1877 tarihinde, Hung-an ordusunun Chan Ee ve Siuy Chan-hoo komutasındaki diğer iki bölüğü Chiktym’den 10 km. uzakta bulunan Chan-tsiak’da birleştiler ve Yakup Bey’in ordusunun gelişmiş birliklerini yenilgiye uğrattılar. Aynı gün, Çinliler Chiktym’i ele geçirdiler, takip eden iki gün içinde de Pichan kasabasını. Yakup Bey’in askerleri Chikytm ve Pichan’dan çekildiler ve Liukchun’da toplandıktan sonra Çinlilere karşı direnişe geçtiler. 25 Nisan’da Liukchan’da kanlı bir savaş yaşandı.
Yakup Bey’in askerleri sayıca çok üstün olan düşman karşısında gevşeyerek Turfan’a çekildiler, takip eden gün Çinliler Turfan’a yaklaştı. Şehre 5 km. uzaklıkta Tso Tsung-tang askerlerinin bir saldırısı, Halim Han Tura’nın ordusu ve Ma Zhen-dae ve Bay Yan-hoo tarafından komuta edilen Dungan taburlarınca tökezletildi. Daban-cheng’den yetişen Liu Tsin-tang’in ordusu Hakim Han Tura’nın ordusunu ve Dungan taburlarını yenilgiye uğrattı ve Turfan kalesine çekilmeye mecbur bıraktı. Ma Zhen-dae Ch’inglere karşı uzun süren bir saldırıda bulunurken, Hakim Han Tura ve Bay Yan-hoo geriye kalan askerleri ile birlikte önce Toksun kasabasına ve ardından da Karashar’a çekildiler. Turfan, Tso Tsung-tang’ın orduları tarafından ele geçirildi.62 Büyük miktarda tahıl ve cephane de ellerine geçti.
Daban-cheng, Toksun ve Turfan’ın ele geçirilmesiyle birlikte, kendilerinin söylediği üzere “Doğu Türkistan’ın kapıları” Tso Tsung-tang’ın ordularına açıldı. Mançuryalı Çinli orduların Doğu Türkistan’ın daha derinlerine nüfuz etmesi İngiltere’nin bölgedeki askeri çatışmaları durdurmak için arabuluculuk yapmak istediği yolundaki açıklaması yüzünden geçici bir süre için askıya alındı.
Molla Musa Sayrami’ye göre, “Savaş amaçları için, Yakup Bey 30.000 askere ve Turfan ve Toksun’da yeterli tahıla sahipti. Turfan’daki tahıl Ch’ingler tarafından ele geçirildi, Toksun’dakiler ise yakıldı.”63 Ancak, Yakup Bey Ch’ing hükümetiyle ilişkilerin hala görüşmeler yoluyla düzelebileceği ihtimaline güvenmekteydi. Tso Tsung-tang’ın Cungarya ve Doğu Türkistan’a yönelik cezalandırıcı seferin başkumandanı olarak atanmasından sonra, Yakup Bey bir barış anlaşması teklif etmek üzere tekrar elçilerini gönderdi. Ch’ing generali, Yettishar Devleti’nin liderinin yaptığı teklifi reddetmeyip, kendisinin görüşmeler yapmaya yetkisinin olmadığını söyledi ve Yakup Bey’e doğrudan Ch’ing hükümeti ile temasa geçmesini önerdi.
Yakup Bey, aynı zamanda, Said Yakup’u Londra’ya göndererek çatışmanın barışçıl yollardan sona erdirilmesi ve Tso Tsung-tang’ın ordularıyla askeri çatışmanın önlenmesi için İngiltere’den arabulucuk yapması çağrısında bulundu. Said Yakup, İngiliz hükümetine, Yakup Bey’in ileride Ch’ing hükümeti tarafından kendisine verilecek herhangi bir statüyü kabul edeceği tavsiyesinde bulundu. Bunun yanı sıra, Yakup Bey D. Forsight aracılığıyla İngiltere’nin Hindistan genel valisine, Ch’ing hükümetine boyun eğmeye hazır olduğunu bildirdi.
İngiliz hükümeti, Yakup Bey’in Pekin ile görüşme teklifini memnuniyetle kabul ederek, Orta Asya’da güçlenen Rusları dengelemek amacıyla ona arabuluculuk hizmeti sundular. İngiliz hükümeti arabuluculuk konusunda Çin hükümetine resmen tavsiyede bulundu ve Pekin’e Doğu Türkistan’daki meseleyi çözüme ulaştırmak üzere aşağıdaki üç şartı teklif etti:
“1. Emir Yakup Bey Çin’in hükümranlığını tanıyacak. Şu an yönetmekte olduğu ülkenin kontrolü Emir’e bırakılacak, ancak Emir arada sırada Pekin’e yani Çin’in Büyük İmparatoru’na temsilcilerle hediyeler gönderecek.
2. Kaşgar Hanlığı ile Çin arasındaki sınırlar tanımlanacak.
3. İhtiyaç duyulduğunda yardım etmek üzere karşılıklı bir yardım anlaşması imzalanacak.”64
İngiliz hükümetinin arabuluculuk teklifi, donanma inşa etmek ve deniz sınırlarında savunmayı düzenlemek üzere batı seferine harcamak için fonların yeniden tahsisinden yana olan Li Hung-chang ve destekçileri tarafından onaylandı. Ancak, Tso Tsung-tang, önerinin Çin çıkarlarının korunmasını amaçlamadığını, aksine Orta Asya’da Rus nüfuzunu zayıflatarak bu bölgelerde İngilizlerin konumunu güçlendirmeyi amaçladığını belirterek İngiliz önerisine aktif bir şekilde karşı çıktı.65 Tso Tsung-tang, aynı zamanda, Ch’ing hükümetinin dikkatini, İli bölgesindeki Rus işgalinin sona erdirilmesiyle ilgili sorunun ancak Yakup Bey’in devletinin imha edilmesiyle çözüme kavuşturulabileceği gerçeğine çekti.
Pekin’de, Yettishar Devleti’nin kaderi üzerine İngiliz temsilciler ile Ch’ing bakanlar arasında görüşmeler yapılırken, Yakup Bey Tso Tsung-tang’in rüşvet verdiği Niyaz Bey tarafından zehirlendi.66
Çin kaynaklarına göre ise, kötü şansı yüzünden umutsuzluğa kapılan Yakup Bey zehir içerek intihar etti.67 Ancak, bunların delilleri gerçekle pek uyumlu değildir. Çin kaynakları delillerini, Yakup Bey’in ölümünün gerçek sebeplerini saklama konusunda kişisel çıkarları olan Tso Tsung-tang’ın raporuna dayandırmaktadır. Çin kaynaklarının delilleri Uygur kaynaklar tarafından da konfirme edilmemektedir. Çin kaynakları ile Uygur kaynakları arasındaki tek küçük benzerlik ölümünün zehirlenme yüzünden olduğudur. Öldüğünde, Yakup Bey, Çin ve İngiliz hükümet temsilcileri arasında yapılan görüşmelerin sonuçlarını huzursuzca beklemekteydi ve kesinlikle intihara teşebbüs edemezdi.
Yakup Bey’e mektup, ferman ve diğer belgelerin müellifi, toplayıcısı, düzenleyicisi olarak hizmet eden Uygur tarihçi Molla Musa Sayrami’ye göre, Tso Tsung-tang’in ordularının Cungarya ve Doğu Türkistan’a cezalandırma seferini düzenlemeden önce, Niyaz Bey amcasını Ch’ing komuta düzenini öğrenmek ve Tso Tsung-tang’a işbirliği arzusunu ifade etmek için Tso Tsung-tang’ın karargahının bulunduğu Lan-chou’ya gönderdi. Bir kaç ay sonra, Niyaz Bey’in amcası yeğenine Lan-chou’dan bir mektupla döndü. Mektubu okuyup tartıştıktan sonra Niyaz Bey amcasını öldürdü ve aynı zamanda onu öldürdüğüne şahit olanları da katletti.68
Böylece Tso tsung-tang ile yaptığı gizli anlaşmanın ortaya çıkmamasını garantiye almış oldu. Doğu Türkistan’ın yöneticisi olmak için çıldıran Niyaz Bey Ch’ing komutanının da yardımıyla Yakup Bey’i katletmek için bütün hazırlıklarını tamamladı. Molla Musa Sayrami şunları yazmaktadır: “Niyaz Bey Yakup Bey’i katletmek için uygun bir an yakalayamadı… ve sonunda o an geldi… Kurla’da birliktelerken Niyaz Bey Yakup Bey’in kölelerinden birine rüşvet verdi… Köleye pek çok altın para vererek, ona zehir karıştırılmış bir fincan soğuk çay hazırlaması ve Yakup Bey ne zaman heyecanlanırsa ona bu çayı sunması talimatını verdi.”69 Aynı kaynak diyor ki: “Bir vakit Yakup Bey, Molla Kemaleddin Mirza’ya çok kızıp sopayla dövülmesi emrini verdi. İnfazın sona ermesini beklemeye sabredemeyerek bizzat kendisi dövmeye başladı ve bu kendisi susayıncaya kadar devam etti. Susayan Yakup Bey bir fincan soğuk çay istedi. Hizmetkar Yakup Bey’e derhal bir fincan soğuk çay getirdi ve o bunu içiverdi. Aslında o soğuk çay değil, ölümcül bir bade içmişti, yere yığıldı ve derhal ölüverdi, bütün vücudu mavileşmişti.”70
Yakup Bey’in ölümü konusunda N. İ. Veselovsky’nin tarifi de bir başka şahidin anlattıklarına dayanıyordu ve bu da bir zehirleme eylemine çok benziyordu.71
Daha ileri doğru gidecek olursak, şu da belirtilmeli ki, Doğu Türkistan’ın Ch’ingler tarafından ele geçirilmesinden sonra, 1878’de, Niyaz Bey, Tso Tsung-tang’dan sadece Yarkent şehrinin Hakim Beyliği (valiliği) ‘ni aldı. Böylesine mütevazi bir ödülle tatmin olmayan Niyaz Bey, Ch’ing istilacılara karşı eyleme geçmeye karar verdi. Yarkent’te bir silah atölyesi kurarak çevresine insanlar toplamaya başladı. Ancak, Ch’ing otoriteler Niyaz Bey’in planlarını ortaya çıkardılar ve onu tutukladılar. Bir süre sonra ise intihar etti.72
Tso Tsung-tang Cungarya ve Doğu Türkistan çevresindeki durumun barışçıl yollardan çözümlenmesine karşıydı. Şunları yazmaktaydı: “Hiç bir şekilde Paşa’nın (Yakup Bey) varlığını sürdürmesine müsaade edilmemelidir”73
Yakup Bey’in 1877 yılı ortalarında katledilmesi Tso Tsung-tang için çok uygundu. Doğu Türkistan’da durumun sakinleştirilmesi için İngiltere’nin müdahil olmasından sonra Ch’ing ordularının bölgedeki saldırıları geçici olarak askıya alınmıştı. Yakup Bey’in ölümü, Yettishar Devleti’nin yönetim çevrelerinin dağıtılması konusunda, -ki İngilizler bu yöneticilerin kalmasından yanaydı- Tso Tsung-tang’a yardımcı oldu.
Yakup Bey’in ölümünden sonra Doğu Türkistan üç parçaya bölündü. Kaşgar’da Yakup Bey’in oğlu Beykuli Bey, Aksu’da Hakim Han Tura ve Hotan’da Niyaz Bey bulunmaktaydı. Bir süre sonra bu yöneticiler arasında karşılıklı husumetler patlak verdi ve Ch’ing karşıtı güçlerin birliği tamamen ortadan kalktı. ” ‘Golos’ (Ses) gazetesinin gerçekçi bir şekilde yazdığı gibi, Çinlilerin başarısına, Yakup Bey’in ölümünden sonra Yettishar’da (Kaşgar bölgesi – A. Kh.) patlak veren kargaşa da büyük katkıda bulundu.”74
1877 ortasında Beykuli Bey 5.000 kişilik bir ordu ile Aksu’ya yürüdü. Hakim Han Tura ona karşı koymak için harekete geçti. Hakim Han Tura’nın ordusu Yada yakınlarında, Maralbaşı ile Aksu arasında, yok edildi, kendisi ise Orta Asya’ya kaçtı. Geriye kalan askerleri Niyaz Bey ile savaşmak üzere Hotan’a yürüyen Beykuli Bey’e teslim oldu.
Mançuryalı Çinlilerin Doğu Türkistan’a yönelik cezalandırma saldırısı başladığı zamanlarda, Karashar, Kurla ve Bay’a yerleşen Uygur ordusunun önemli bir bölümü karşılıklı husumet sırasında imha oldu, diğer bir kısmı ise Beykuli Bey tarafından Hotan’a götürüldü ve sadece önemsiz bir kısmı Bay Yan-hoo’nun Dungan askeri müfrezesi ile birlikte bu bölgede kaldı.
1877 Ağustosu’nda İngiltere’nin Yettishar’ın Ch’ing İmparatorluğu’nun vassal bir mülkiyeti olarak devam etmesi teklifini reddeden Pekin hükümeti Tso Tsung-tang’a, askıya alınmış olan cezalandırma kampanyasını Kaşgar’a doğru yeniden başlatma talimatı verdi.75
Eylül ayı başlarında, Chan Ee Turfan’ı terkederken Liu Tsin-tang’ın ordusu da Toksun’u terketti. Eylül sonunda Liu Tsin-tang’in ordusu, batıya doğru daha ileriye gitmek üzere iki bölüğe ayrıldıkları Komysh, Ooshaktal ve Chukur bölgesini işgal etti. Liu Tsin-tang komutusundaki bir bölük, büyük kuzey yolu boyunca Karashar’a gitmek üzere yola çıkarken, Siuy Huen tarafından komuta edilen diğer bölük Bagraşkul gölünden kaynaklanan güney yolunu izleyerek Kurla için yola çıktı. 7 Ekim 1877’de Ch’ing birlikleri herhangi bir çatışmaya girmeksizin Karashar’ı ve 9 Ekim’de de Kurla’yı ele geçirdi. Çünkü isyancı ordu ve bütün vatandaşları bu şehirleri terketmişti.
Liu Tsin-tang isyancıları cezalandırmak üzere derhal ordusunu gönderdi. Ch’ing askerleri Bugur’da Bay Yan-hoo’nun Dungan taburları tarafından durduruldu. Burada kanlı bir savaşa tutuştular. Yenilgiye uğrayan isyancılar Kuçar’a çekildi. Liu Tsin-tang’ın süvarileri Bugur’dan 20 km. uzaklıkta Karashar ve Kurla’dan kaçan sivilleri yakaladı. Liu Tsin-tang askerlerine eli silah tutan herkesi öldürmelerini geriye kalanların da evlerine geri döndürülmeleri emrini verdi. Liu Tsin-tang tarafından komuta edilen bir süvari taburu “kaçan bir Müslüman kalabalığını atlarıyla çiğnediler.”76
19 Ekim 1877 tarihinde Liu Tsin-tang’in ileri uçtaki birlikleri Kuçar’a yaklaştı. Bunun üzerine Bay Yan-hoo taburuyla birlikte daha batıya çekildi. Ana vatanlarını terketmek istemeyen yerel Uygur nüfus ise taburlar oluşturarak Çinlileri durdurdular. Çok sefil bir şekilde silahlanmış olmalarına rağmen, isyancılar kahramanca bir direniş göstererek Ch’ing ordularını durdurdu. Savaşın şiddeti doruğa çıktığında Liu Tsin-tang’in ordusunun kendisinin komuta ettiği bölümü yardıma yetişti. Savaşan tarafların güçleri eşit olmaktan çok uzaktı. İnsan gücü ve silahlanma gibi bir çok faktör açısından isyancılardan kat be kat üstün olan Ch’ing birlikleri isyancıları yok ettiler ve Kuçar’ı ele geçirdiler. 77
Ch’ing ordularına karşı bir diğer güçlü direniş örneği de Bay kasabasındaki isyancılar tarafından gösterildi. Çin askerleri kasabanın kalesine günler süren başarısız saldırılarda bulundular. Ancak, Liu Tsin-tang’in, müdafilerin liderlerinden Muhammed-Tokhti ve diğerlerine ödüllendirme sözü vermesinden sonra, kasabayı 21 Ekim’de teslim ettiler. 24 Ekim tarihinde Çinliler Aksu’yu ele geçirdi, 5.000 askerden oluşan ordusuyla şehri savunan Beykuli Bey geri çekildi; 26 Ekim’de de Uçturfan teslim alındı.
Hotan’dan ayrılan Beykuli Bey 25 Ekim’de Yarkent’e ulaştı. Bu sefer de Yakup Bey tarafından Müslümanlaştırılan Hae Buyun liderliğindeki Çinli askerler Yangishar (Kaşgar şehrinin kalesi) kalesine içerden saldırdı ve kendilerini içeriye kilitlediler.78 Bu haber Beykulu Bey’in üzerinde büyük etki yaptı; çünkü pek çoğunun ailesi Yangishar’da yaşamaktaydı ve şimdi burası Çinlilerin eline geçmişti. Beykuli Bey ordusu ve maiyetiyle birlikte Kaşgar’a doğru yola çıktı. Yol boyunca ordusunun önemli bir kısmı firar etti. Kaşgar’a vardıklarında Beykuli Bey’in yanında kalan asker sayısı sadece 4.000-5.000 kadardı.79 Beykuli Bey 24 Kasım 1877 tarihinde Kaşgar’a ulaştı ve 20 gün boyunca Yangishar kalesine saldırılar düzenlemesine rağmen başarılı olamadı.
Kaşgar’da cereyan eden olaylardan haberdar olur olmaz Liu Tsin-tang, derhal, Huang Van-peng komutasındaki bir grup askerini Uçturfan’dan Kırgız göçmen kamplarını geçmek suretiyle ve Aksu’dan Guy Si-cheng komutasındaki bir başka asker grubunu da “büyük” yolu takip ederek Maralbaşı üzerinden Kaşgar’a gönderdi. Liu Tsin-tang’in kendisi de ordusunun geriye kalan kısmıyla Maralbaşı üzerinden Yarkent’e uzanan “büyük” yolu kesti.80 17 Aralık 1877 tarihinde, Liu Tsin-tang’ın ordusundan ilk iki grup Kaşgar’a yaklaştı.
O sıralarda Kaşgar’da bulunan Beykuli Bey ve Bay Yan-hoo ezici üstünlüğe sahip Ch’ing ordularına karşı önemli bir direniş örgütlenmesi yapacak durumda değillerdi. Bu yüzden, Ch’ing ordularını oyalamak üzere geride küçük bir tabur bırakarak ordularının kalan kısmıyla birlikte Orta Asya ve Kazakistan’a çekildiler.81 Bay Yan-hoo’nun taburu 5.000 kişiden oluşmaktaydı.82 Beykuli Bey ve Bay Yan-hoo’nun şehirde bıraktığı savaşçıların direnişini kıran Ch’ing orduları Kaşgar’ı ele geçirdi. Aileleriyle birlikte kasaba ve şehir sakinleri de Çinli askerler tarafından öldürülme endişesiyle Beykuli Bey ve Bay Yan-hoo’nun birlikleriyle beraber ülke dışına kaçtı. Mülteciler, dağ geçitlerinden sınırı geçtikleri 1878 Ocak ayında dondurucu soğuğa karşı koymak zorunda da kaldılar.83
Yerel halkın çok zayıf bir direnişiyle karşılaşan Liu Tsin-tang komutasındaki Çin orduları 19 Aralık 1877’de Yarkent’i, 22 Aralık’ta Yangishar ve 31 Aralık’ta da Hotan’ı ele geçirdiler. Bu şehirlerin ele geçirilmesinden sonra Ch’inglerin yaptıkları aramalarda çeşitli kalibrelerde 110 top, 10.000’den fazla at ve büyük miktarda tüfek ele geçirildi.84 Çinliler, sadece Kaşgar’da, isyana katılanların 74.980 gümüş liang değerindeki malına el koydular.85
Yakup Bey’in karısı, iki küçük oğlu ve üç torunu Yarkent’te yakalanarak Liu Tsin-tang tarafından derhal idam edildiler. Yarkent ve Hotan’ın ele geçirilmesinin ardından Liu Tsin-tang’in askerleri yaklaşık 7.450 kişiyi tutukladılar. Bunlardan Doğu Türkistan’da Mançurya karşıtı eylemlerde yer alan 1.166’sı Liu Tsin-tang’in emri ile halk önünde idam edildi, yabancı tüccarlar ve esnaflardan oluşan diğerleri ise ülkeden sürüldüler.86
İşgalin ilk günlerinde Mançuryalı Çin orduları Kaşgar’da herhangi bir baskı uygulamadı. Ch’ing karşıtı isyana katılan nüfusa karşı, ancak bütün atlarına el konulduktan sonradır ki, Tso Tsung-tang’ın “sian foo hou chao” (önce baskı, sonra ceza) politikasını uygulayarak, öç alma eylemlerine başladılar. 1877 yılı sonlarında, Tso Tsun-tang’ın cezalandırıcı orduları Kaşgar, Yarkent ve Hotan’ı ele geçirmek suretiyle Doğu Türkistan’da Mançuryalı Çinli feodal ağaların egemenliğini yeniden tesis etmelerine rağmen, Uygurların ve Kaşgar bölgesindeki diğer halkların Ch’ing karşıtı mücadeleleri devam etti. Çinliler, şehirleri ele geçirdikten sonra, Ch’ing karşıtı isyanlara katılanları, Yakup Bey’in yönetiminde resmi görevlerde ve askeri hizmetlerde bulunanların izini sürdüler. İsyana katılmakla suçlu buldukları herkesi en vahşi şekilde cezalandırdılar. Hatta daha önce yine Çinliler tarafından mezar taşı un ufak edilmiş, toprağı düzlenmiş olan Yakup Bey’in mezarı kazılarak cesedi çıkarılıp yakılmıştır.87 Mançuryalı Çinliler halkı korkutup sindirmek için, Yakup Bey’in kafasını Kaşgar kalesinin kapısının yanına astılar. Ch’ing karşıtı isyanlara katılan pek çok kişi ana vatanlarını terketmeyi reddettiklerinden ve aynı zamanda evlerine de dönemediklerinden dağlık bölgelerde gizlendiler ve buralarda taburlar oluşturarak işgalcilere karşı mücadelelerini sürdürdüler. 1878 sonbaharında bunlar, Orta Asya’ya göçlerinden dönen ve Aldaş, Hakim Han Tura, Abdurrahman ve Muhammed İslam (Abdurrahman’ın oğlu) ‘ın liderliğini yaptığı soydaşlarıyla birleştiler. İki yıl boyunca isyancılar Ch’ing otoritelerine karşı Doğu Türkistan’ın batısında mücadele verdi. 1979 Kasımı’nda ise Kaşgar’ın batısındaki dağlık Oopal bölgesinde en büyük çatışma yaşandı. İsyancılar Tso Tsung-tang’ın orduları tarafından yenilgiye uğratıldı. 2.000 civarında isyancı öldürüldü. 1878 sonlarında – 1879 başlarında büyük kayıplar veren isyancılar Orta Asya’ya kaçtılar.88
Böylece, Tso Tsung-tang komutasındaki ordular 4 yıl içinde (1875-1879) Cungarya’nın bir bölümünü ve bütün Doğu Türkistan’ı yeniden işgal etti ve Ch’ing karşıtı eylemlerin son merkezini de baskı altına aldı. Bu bölgelerin Ch’ingler tarafından işgali aşırı vahşet, isyana katılanların, yaşlı, çocuk ve kadınlardan yüzbinlercesinin katledilmesini de beraberinde getirdi. Günümüz Çinli tarihçilerinden Go Ing-dae şunları yazmaktadır: “Bu sefer savaş (1875-1879 arasında Tso Tsung-tang’ın komuta ettiği cezalandırma seferi – A. Kh.) Cungarya ve Doğu Türkistan halklarına büyük insan kayıpları ve büyük bir yıkım getirmiştir.”89
Ch’ing işgal güçleri bu cezalandırma seferi için toplam 26.452.630 gümüş liang harcadı ve bu paranın geri ödenmesinin bütün yükü Çin, Cungarya ve Doğu Türkistan’da çalışan kitlelerin omuzlarına yüklendi.
Cungarya ve Doğu Türkistan’ın tekrar işgal edilmesiyle, Sincan bölgesindeki sömürgeci Çin egemenliği yeniden tesis edildi. Bu bölgelerin, bağımsızlığını yitiren halkları da, yeniden Mançuryalı işgalciler ve yerel feodal ağaların çifte baskısı altına girdiler, ama yabancı saldırganlara karşı direnişlerini hep sürdürdüler.
1 Tsindin pindin Şen Gan Sincyan Khueitey Fanlyue (Shen-si, Gan-su ve Xing-tsiang bölgelerindeki Müslüman isyanının bastırılmasının en yetkin tarihi anlatımı). Pekin,1896. ts.70.R.
2 K. Usmanov. Vostanie v Kaşgare (1864 g Trudı Moskovskogo instituta vostokovedeniya”, sb. 5. M 1974, s.154.
3 Ditto.
4 Ditto.
5 Quoted from: K. Usmanov, Vostanie v Kaşgare, n. 154. Bu pasaj, K. Usmanov tarafından Molla Ashurhalife’nin oğlu Hacı Yusuf’un 1907’de kaleme aldığı “Tarih-i Yakup Bey” (Yakup Bey’in Tarihi) adlı el yazması kitabından alıntılanmıştır.
6 K.Usmanov. Vostanie v. Kaşgare, s. 155.
7 Tsindin pindin…, ts.76,l.7.
8 A.N. Kropatkin, Kaşgarya. SPG. 1879 s. 131.
9 Kari Kurban Ali. Kitabu Tarihh Carida-i Cadida (Novaya istoriya). Kazany, 1889, s. 66.
10 D. I. Tikhonov, Kuçar isyanının 7 Haziran 1864 tarihinde başladıgına atıfta bulunan Uygur kaynakalarına dayanmaktadır (D.İ. Tikhonov. Vostanie 1864 g.v. Vostoçnov turkestane” Sovetskoe vostokovedenie. 155- 1712). Bütün Çin kaynaklarında Kuçar isyanının aynı yılın 4 Haziranı’nda başladığı belirtilmektedir. (Tsindin pindin. ts. 68.l.2)
11 Davut-Halife (? -1871) Salar’da (Gan-su bölgesinde) doğmuş eğitimli bir kişidir. Çin kaynaklarında Todelin-Akhun ya da To Min-Akhun olarak geçmekte, Uygur kaynaklarında ise Lorin-tsia (Büyük), Lorintsia Halife ya da Davut Halife olarak geçmektedir. Rus kaynakalrında ise Lotay ya da Davut Hazret Lotay olarak adlandırılmaktadır. Davut Halife 1862’de Urumçi’ye geldi ve So Huan-chang’ın yardımlarıyla şehirdeki Dungan camilerinden birinin imamı oldu.
12 Tsindin pindin…, ts. 72.l.16-17.
13 A.N. Kuropatkin. Kaşgariya. s. 131.
14 D.A. İsiev. Khotanskoe vostanie. Tretyo nauçnaya konferentsia, “Obşestvo i gosudastro v K.tae. “Vip. l.M., 1972. s. 175-183.
15 Tsindin pindin…, tz. 77. l. 16-17.
16 N. Arist v. Ovoyne- Yakub-beka s dunganami v 1870 godu “Turkestanskie vedomosti” 1872, No 27-28
17 Tsindin pindin…, 86, l. 15-16.
18 K.Usmanov. Vstanie v. Kaşgare.
19 Tsindin pindin., 86, l.15-16.
20 Ditto, tsz 84, l 7, 21-23.
21 G.E.Grum-Grjimayloyu, Opisanie putaşestviyv Zapadinyisi Kitay. SPB., 1986, s.5.
22 Khuzimin tsii (Müslüman isyanı). Çin’in yeni tarihinden derlenen materyaller. Bai Shou tarafından toparlanmıştır, V. 4. Shanghai, 1953, p. 330.
23 Tsindin, pindin…, tz: 107. l.7; Khyueymin tsi. T:4.s.331.
24 V.F. Şahmatov. Oçerki po istori uyguro-dungamskogo natsiomalno-osvoboditehlnogo duijenia v XIX v.- “Trudi Kazakskogo intituta natsionalnoykulturi” J.l.Almaata, 1953,s. 99; G.E.Grum-Grji-Maylo. Zapadnoya Mongoliya Uryanhayskiy Knay. T.2.l., 1926, s. 727.
25 Bkz.: D.A. İsiev. Natsionalno-osvoboditelnaya borba Uygurov (1864-1878) Gosudarstvo ietişar iego vneşnaya politika. M., 1972 (kand. dis).
26 Masyoşi Sibey kheytzu gemin teyanşi (The short history of the revolution of the Dungans in North-East [of China]). Shanghai, 1951, Tsindin pindin…, tz. 298, l.21.tz.228, l.8.
27 Tsindin pindin., tz. a46, l.10-11; Molla Aysa Sayrami’nin oğlu Molla Musa’ya atfedilmektedir. 1903’te yazılmış olan Tarih-i-Emin (Emin Tarihi). – Kazan liderlerinin tarihi, 1905, p. 225. Daha fazla bilgi için: Tarih-i-Emin.
28 Ditto, ts. 253, L. 12.
29 A. Khocaev. Tsinkaya imperiya Dzungarie i Vostoçniy Turkestan. 11., 1979, s. 88-94.
30 Bir Mançuryalı olan Tsing Lian (1823-1885), 1899 yılında İli bölgesinde İli-can-tsan dachen (Doğu Türkistan ve Cungarya’da Ch’ing hükümetinin genel vali yardımcılığı) olarak atandı. 1861 yılında Yarkent’e gönderildi, 1863’te istifa ederek, Ch’ing sarayının onayını almaksızın Yarkent’ten ayrıldı, bu yüzden de konumundan uzaklaştırıldı. 1866’ya kadar, öncekiler göre daha düşük mevkilerde olmak üzere değişik görevlerde bulunduktan sonra, Ch’ing ordularının Cungarya’daki cezalandırma operasyonlarında yer aldı. 1873’ten itibaren bu operasayonları Tsing Lian yönetmekteydi. 1874’de Cin-cai dachen du-ban Xing-tsian tsiun-oo (Doğu Türkistan’da askeri meselelerden sorumlu imparatorluk genel komiserliği) görevine atandı ve 1875’de görevden alınarak Pekin’e geri çağrıldı (Ch’ing Shi – Ch’ing Tarihi). V. 6. Taibei, 1963, p. 4911-4912;Tsindin pindin…, tz. 140.l.19)
31 1860’lı yıllarda Tso Tsung-tang T’ai-P’ings isyanını bastırmakta aktif şekilde yer aldı. 1866’da Shen-si ve Gan-su’nun genel valiliği görevine atandı. 1874’te Tso Tsung-tang, yaklaşık 5,000 kişilik iyi donanımlı bir ordunun baş komutanı olarak Shen-si, Gan-su ve Ch’ing-hai bölgelerindeki nian-tsiunslar ve Dunganlar tarafından başlatılan isyana karşı cezalandırma görevini üzerine aldı.
32 Khuzeymin tsii T. 4.s.341; Tsindin pindin…, tsz. 289.l. 8-10
33 Tarih-Emin, p. 225.
34 A. Khocaev. Tsinkaya imperiya., s.63.
35 Ditto, p. 91-92.
36 Ditto, p. 64.
37 Tsin şi (Ch’inglerin tarihi). V. Taibei. 1971. s.322; Tsindin Pindin…, tsz. 289. l.8-10.
38 A. Khocaev. Tsinksaya impeniya., s.65.
39 [Tso Tsung-tang]. Tso Ven-xiang ciuan-tsi (Tso Ven-xiang (Tso Tsung-tang) ‘ın derlenen çalışmaları, V. 3. Taibei, 1968, p. 1849.
40 1875’te bir Çinli olan Lee Hung-jan Jeeli bölgesi genel valililiği görevinde bulunmaktaydı ve buna paralel olarak kuzey limanlarındaki ticaret için üst düzey yetkili olarak görev yapmaktaydı. Kontrolü altında bulunan deniz sınırlarının güvenliğinden sorumlu olduğu kadar Kuzey Çin’deki ordu ve donanmanın modenizasyonundan da sorumluydu. Çinli yüksek rütbeli görevlilerin oluşturduğu kuzey saray (bei-yang) fraksiyonunun lideriydi.
41 Feodal Çin geleneğine göre bir komşu devletin Çin takvimini tanıması Çin yönetiminin boyunduruğuna girdiği anlamına gelmekteydi.
42 [Lee Hung-jan]. Lee VVen djung gung ciuan-shu (Lee VVen-jung (Lee Hung-djang’un derlenen çalışmaları). [B. M. ], 1905, ts. 24, L. 18-19.
43 M. İ. Sladkovski. İstoriya torgovo-ekonomiçeski otnoşeniya narodov Rossii Kitaem (do 1917 god.) M. 1974, s. 260.
44 Khueymin tsii T 4, S. 345-346.
45 Ditto.
46 Tsin şi. T.G. s. 4764.
47 M. L. Beles. Tso Tsung-tang. Kadim Çin’in Askerleri ve Devlet Adamları. Shanghai, 1937.
48 [Tso Tsung-tang]. Tso Wen-xiang gung ciuan-tsi. V. 3, p. 1854, .
49 Tarikh-e-Emeenie, p. 228.
50 Ditto, p. 224, 225.
51 Arhiv Vneşney Politiki Rossii (AVPR). f. Glov. azh. 1-9, on. 8.d.7.l.307.
52 Tsindin pindin…, tsz. 298.l.17-18
53 Cited asper: Oçerki istorii sovetski dungan, Frunze, 1967, s. 60
54 Tsindin pindin., tsz. 300, l. 14.
55 L.İ. Duman. Bankhu-vojd duns kankogo vostaniya 1862-1877. M., 1936, s. 38.
56 Ditto.
57 Tsindin pindin., tsz. 302, l.7. (Tszo Tszuntan). Tszo Vensyan GUN tsyuantszi. T.2; s. 1969-1970.
58 Van Dincan. Syantsyun tsz. (Itineraries of the Hung-an army). Nankin,1898, tsz. 19.l.16; Tarikh-e emeenie s.227.
59 A.N. Kuropatkin Kaşgaria, s.l.15-21
60 Tarikh-e-Emeenie, p. 227.
61 Tsindin pindin., tsz. 333. l. 15-21.
62 Ditto, tsz. 303, l.5-9, Van Dincan Syantszyun tszi. tsz.19l. 17; Khyeymin tszii. T.4. s.361.
63 Tarikh-e-Emeenie, p. 227.
64 Immanuel C. Y. Hsu. The Ili crisis- A study of sino-Russian diplomacy (İli krizi – Çin-Rus diplomasisi hakkında bir çalışma. Oxford, 1965, p. 42.
65 (Tszo Tszuntan). Tszo Venstan gun tsyuantszi. t. 3, s. 2035-2036-Da Tsin Tetszun tsinkhuandi şilu (Büyük Ch’ing Hanedanlığı’nın İmparatoru Detsung’un yönetim günlüğü). Tokio, 1937, tsz. 58.
66 Niyaz Bey (Niyah-hakim-bek), çocukluğundan beri, 1854’te isyancıların yanında yer aldığı Yarkent’te Ch’ing yetkililerine hizmet etmişti. Aynı yıl Kuçar’ın Kuçarlılar tarafından ele geçirildiği zaman da, Kuçar hocalarının yanında yer almıştı. 1866’da Yakup Bey Kuçar hocalarına karşı bir savaş başlatınca, Niyaz Bey ona yardım ederek güvenini kazandı ve Hotan şehrine vali olarak atandı. Bu tarihten itibaren Niyaz Hakim Bey olarak popülarite kazandı. Buna ilaveten Yakup Bey’in maiyetinde, onun mali meselelerinde yetkili duruma geldi.
67 Khueymin Tsii. T. 3, s. 44, 209; Da Tsin Detszun, Tszinkhuandi Shiki tsz, 55, 1.12-13 i dr.
68 Tarih-i-Emin, p. 262-263.
69 Ditto, p. 229.
70 Ditto, p. 228.
71 N.İ. Veselovskiy. Badaylet Yakub. bek atalik kaşgarskiy- “Zapiski arkhelogi çeşkogo obşestva” T.XI. vip. I-IV. SPB., 1898 s.102.
72 Tarih-i-Emin, p. 266-267.
73 Tsin şi T.6, s. 4764.
74 “Golos”, 1878, no 13
75 Khuemin tsiit 4, s. 368.
76 Van Dincan; Syantszyun taz. 19, l. 22.
77 Tsindin pindin., tsz. 304, l. 7.10.
78 A. N. Kuropatki n. Kaşgaria, s. 214; Tavih-i Eminie. s. 255: Tsindin pindin…, tsz. 3207, l.5
79 Tsindin pindin., tsz. 305. l.5.
80 Khuemin tsii. t. 4, l. 372; Van Dincan. Syantezyun, tsz.19.
81 (Tszo tszantan) Tszo Vensyan gun tsyuantsiz, s. 2079-2081.
82 Mecunarodni otnoşeniya na Dulynem Vostoke. T.1.M, 1973, s. 141.
83 Ditto; A.N.Kuropatkin. Kaşgariya, A.215.
84 (Tszo Tszuntan). Tszo Vensyan guntsyuantszi, s. 2082.
85 Tsindin pindin., tsz. 309, l.14.
86 Khuemin tsii. T.4. s.374; (Tszo Tszuntan). Tszo Vensyangun tsyuantszi, 2082.
87 N. Veselovskiy. Badaulet Yakub-bek atalik Kaşgarskiy, s.103.
88 Khueymin tszii. T. 4, s. 376-380.
89 Go İnde. Vey u er Şilyue (Uygurların kısa tarihi). Shanghai. 1952, n. 49.
