“Anadolu’yu gezenler, her kentin ve kasabanın, Ergenekon destanlarında yaşatılan coğrafya şarttarı ortasında kurulmuş olduğuna belki de hiç dikkat etmemişlerdir. Dedelerimizin, şuurlu olarak veya şuur dışı bir içgüdü ile Ergenekon’u canlandıran şartlar ve görünüşler ortasında ocaklarını, şehirlerini kurduklarını, Orta ve Batı Anadolu’yu dolaştıkça hayret ve sevinçle gördüm. Genel çizgilerini gözümün önüne getirdikçe, Kütahya, Eskişehir, Isparta, Afyon, Ankara, Kayseri ve Çankırı’nın hep dört tarafı yüksek dağlarla çevrili bulunan yaylaların ortasında kurulmuş olmaları, bana daima o güzel efsaneyi hatırlatır. İşte Çankırı da gezip gördüğüm diğer birçok Anadolu şehirleri gibi hem coğrafya hem de başka bakımlardan Türk’e has pek çok özellikler taşımaktadır.
İLİN COĞRAFYA DURUMU : Çankırı, Türkiye’nin altmış üç ilinden birini teşkil eder (2). Doğusunda Çorum, kuzeyinde Kastamonu ve Zonguldak, batısında Bolu, güneyinde de Ankara illeri bulunmaktadır. 40-41 arz daireleri ile 32-34 tül daireleri arasındaki dörtgenin üst yansında yer almıştır: Tanzimat’tan önceki Osmanlı teşkilatında Anadolu eyaletinin sol kol kuruluşu içindeydi ve on birinci livayı teşkil ediyordu. Bu kuruluş, 1856 yılma kadar sürdü ve bu yıldan sonra Çankırı. Kastamonu’ya bağlı bir sancak haline getirildi.
Bugünkü Çankırı ilinin yüz ölçümü 8665 kilometre karedir, ilin kuzey bölgelerinde, kuzey Anadolu dağlarının kollan uzanmaktadır. Bunlardan İlin en yüksek tepesini teşkil eden 2350 metre yükseklikteki Ilgaz dağlarının batı parçası il sınırları içinde bulunmaktadır. Genel olarak Çankırı’nın kuzey ve kuzey batı yönleri yüksek dağlarla çevrili bulunmakta, güneydoğu ve doğu bölgeleri ise daha düz ve daha az engebeli bulunmaktadır.
İKLİM: İlin iklimi genel olarak bir yayla iklimidir. Kışlar gayet soğuk ve yazlar da çok sıcak geçer. Gündüzle, gece arasında da ısı farkları oldukça fazladır. Bölgede küçük ölçüde bir Orta Asya iklimi hüküm sürer. Isının kışın -26 ya kadar ve yazın da + 36 ya kadar vardığı görülür. Şiddetli kışlarda ısı -36 ya kadar düşer. Kışın Ocak ayından Mart basma kadar devamlı don olur. Oturma ve yatak odalarında bile gece sular donar.
AKAR SULAR : Kızılırmağın küçük bir parçası. İlin güneyinden geçmektedir. Bunda başka Devres, Terme, Acıçay, Tatlıçay, Soğanlı çayı ve Ulusçayı adlı sular da çeşitli yönlere doğru il içerisinde akmaktadır.
İDARÎ KURULUŞ : İl 6 ilçe ile 11 bucaktan meydana gelmektedir. Bunların adları aşağıdadır: (Çankırı’nın 1951’deki durumu)
1 – Çankırı (İl merkezi) bucakları:
Çankırı.
Irmak.
Yapraklı.
2 – Ilgaz (İlçe ve bucak merkezi).
3 – Şabanözü (İlçe merkezi) Bucakları:
a) Şabanözü.
b) Orta.
4 – Kurşunlu (İlçe ve bucak merkezi) Bucakları:
a) Kurşunlu.
b) Atkaracalar.
5 – Çerkeş (İlçe ve bucak merkezi) Bucakları:
a) Çerkeş.
b) Ovacık.
6 – Eskipazar (İlçe ve bucak merkezi).
Bölgenin Türklüğü ve dili hakkında faydalı incelemeler yapmağa iman vereceğinden sıra ile her bucağa bağlı bulunan köylerden bazılarının adları da aşağıya yazılmıştır.
l- Çankırı merkez bucağı:
1- Apsarı, 2- Ahlat, 3- Akçavakıf, 4– Akören, 5- Alaca, 6- Alva, 7- Anuza, 8- Aşağı çavuş, 9- Aşağı Pelitözü, 10- Aşağı Yanlar, 11- Ayan 12- Balıbağı. 13- Balıbıdık, 14- Bandır 15- Boyalıca, 16- Buğday Korgun, 17- Büyük Hacıbey, 18- Çayırpınar, 19- Çiftlik, 20- Çivi, 21- Çukurören, 22- Dede, 23- Devim 24- Dutağaç, 25- Dümeli, 26- Fene (Nahnaz), 27- Gedene, 28- Genek, 29- Germece 30- Gölez, 31- Gölezkayı, 32- Handın, 33- Hasakça, 34- Hicip, 35- Hıdırlık, 36- Hısarcak, 37- Hisarcık kayı, 38- Ildızım, 39- İkiçam, 40- İnaç, 41- İnandık, 42- Karadayı, 43- Karaşeyh, 44- Karatekin, 45- Kavra, 46- Kayiçivi, 47- Korgun, 48- Küçüklü, 49-Küçük Hacıbey, 50- Maruf, 51- Merzi, 52-Mudun, 53- Ovacık, 54- Paşa, 55- Saray, 56- Seydi, 57- Süleymanlı, 58- Şarklı, 59- Tuzlu, 60- Urvay, 61- Yenice, 62- Yukarı çavuş.
2 – Kızılırmak bucağı:
l- Aşağıalagöz, 2- Bostanlı, 3- Cacıklar, 4- Güneykışla, 5- Hacılar, 6- Halaşlı, 7- Hüseyinli, 8- İshakça, 9- Kahyalı, 10- Karallı, 11- Kavaklı, 12- Kemalli, 13- Korçullu, 14- Kuzeykışla, 15- Saraycık, 16- Tumarlı, 17 -Yukarı Elagöz.
3 – Yapraklı bucağı:
l- Akyazı, 2- Alaçat, 3- Aşağıbadiğin, 4- Ayıseki, 5- Bademçay, 6- Bapsa, 7- Bayrakseki, 8- Bayırzeyve, 9- Belibedîr, 10- Beştüt, 11- Büyüktakseki, 12- Buğday, 13- Buluca 14- Çağabey, 15- Çakırlar, 16- Çiçek, 17- Davutlar, 18- Doğanbey, 19- Gürmeç, 20- İncik, 21- İğdir, 22- Kabut, 23- Karacaözü, 24- Kavak, 25- Kayacık, 26- Kaymaz, 27- Kıvçak, 28- Kırzeyve, 29- Kirliakça, 30- Kullar, 31- Müsellim: 32- Samburu, 33- Sarıkaya, 34- Sazcığaz, 35- Sofuoğlu, 36- Şeyhosman, 37- Topuzsaray, 38- Ünür, 39- Yapraklı, 40- Yaka, 41- Yenice, 42- Yukarıayva, 43- Yukarıbadiğin, 44- Yüklü, 45- Zekeriya.
4- Şabanözü:
l- Bakirli, 2- Bulgurcu, 3- Büyük yakalı, 4- Bulduk, 5- Çapar, 7- Çaparkayı, 8- Çiğdemli, 9- Çerçi, 10- Dağkalfat, 11- Dalyasan, 12- Demirciköy, 13- Gümerdin, 14- Özbek, 15- Şansı. 16- Ereğez.
5 – Orta bucağı:
l- Buğuören, 2- Büğdüz, 3- Kısaç, 4- Sakaeli, 5- Sakarcaören, 6- Salur, 7 – Sançar, 8- Tutmaç bayındır, 9- Yenice bayındır.
6 – Çerkeş:
l – Yıprak, 2 – Yumaklı, 3 – Afşar, 4 – Kısaç, 5- Sofuoğlu, 6- Erkeç, 7- Dudas, 8- Beymelik, 9- Bölükören, 10- Bozoğlu.
7 – Ovacık:
l- Ekincik, 2- Gümelik, 3- Pürcekören, 4- Sanlar, 5- Güney, 6- Avlağıkavı.
8 – Eskipazar:
l- Aslanlar, 2- Bayındır, 3- Belen, 4- Bölükören, 5- Kıran, 6- Kulat, 7- Sallar, 8- Tamuşlar, 9- Yürecik.
9 – Ilgaz:
l- Akçaören, 2- Alpagut, 3- Bükcük, 4- Çomar, 5- Danışman, 6- Gaziler, 7- Gircen, 8- Ilısılık, 9- Ericek, 10- Kayı, 11- Kızılsin, 12- Okçular.
10 – Kurşunlu:
l- Ağılözü, 2- Dalaçlar, 3- Sunucak, 4-Göllüce. 5- Dumanlı, 6- Sünürlü, 7- Çatak.
11 – Atakaracalar :
l – Bozkuş, 2- Çavundur, 3- Dodurga, 4- Susuz, 5- Üyük, 6- Yalaközü, 7- Yaziören.
İLİN TARİHİ : Çankırı tarih bakımından bir hayli zengin bir yerdir. Eski kayıtlara göre, ilk adı (Kangırı, Hancere, Kengırı, Çengürü) diye yazılmaktadır. Halk arasında söylenen masallarda ise (Engürü ve Çengürü) diye Ankara ile kafiyeli bir şekilde ifade edilmekte olduğu gibi (Çengiri) de denilmektedir.
Çankırı’nın tarihi, Hititlerle başlamaktadır. Hititlerden sonra Firikyalıların ve daha sonra da Lidyalıların uyruğu altına giren bu bölge, İsa’dan önce VI. Yüzyılda Perslerin eline geçmiştir. Bundan sonra da sırasıyla Makedonyalıların ve Romalıların idaresi altında kalan il, Bizanslılar zamanında, Ortodoks .kilisesinin dördüncü kurultayının Çankırı’da toplanması ile Ortodoksların gözünde özel bir önem kazanmıştır. 1084 yılında Selçuk komutanlarından Karatekin tarafından zapt edilerek Türklerin eline geçmiştir. (Halk arasında söylendiğine göre Çankırı’nın fethi Umur Beğ adında bir komutan tarafından yapılmıştır. Fakat, tarafımızdan yapılan incelemede tarih vesikalarında böyle bir ada rastlanmamıştır.)
Selçuk Devletinin yıkılmasından sonra. Türk Beğlikleri devrinde Candaroğulları hakimiyetine geçmiş olan Çankırı, Birinci Sultan Murad zamanında Osmanlıların idaresine girmiştir. İstiklal Savaşı sırasında da. İnebolu-Ankara yolu üzerinde bulunan Çankırı, Türklüğe has bozulmamış yüksek vasıfları île Millî Mücadelenin dayanağı olan illerimizden birini teşkil etmiştir. Bu bölge 867 yıldan beri aralıksız olarak Türklerin elinde bulunmakta ve tam, katkısız bir Türk (Türkmen) çehresi taşımaktadır.
İLDEKİ HALK : Çakırı ilinin halkı, gerek yüz ve kafa şekilleri île ve gerekse vücut yapışı ve konuşma bakımından ekseriyetle tertemiz Türkmen soyundandırlar. Bir kısım köylerin balkının Özbek aslından oldukları söylenmekte ise de, tarafımdan bu konuda özel bir inceleme yapılamamıştır. Benim gezdiğim köyler, II merkezi ve ilçeler halkı, her bakımdan Türkmen vasıfları taşımaktadırlar. Bilhassa köylülerde yüksek bir askerlik sevgisi ve askerlik kabiliyeti ile dürüstlük göze çarpmaktadır. Cumhuriyetin ilk yıllarına kadar, ilde Ahilik esaslarına göre kurulmuş bir esnaf teşkilatı bulunmakta idi. Bu gün dahi Ahilikle ilgili birçok usul ve adetlere rastlanmaktadır, îl merkezi olan Çankırı’daki eski aile adlarından birkaçı da aşağıya yazılmıştır.
l- İsfendiyaroğullan, 2- Hacışeyhoğullan. 3- Hacıbostanoğullan, 4- Zincircioğullan, 5-Sipahioğulları, 6- Yiğitbaşioğullan, 7- Yamanoğullan, 8- Kirkitoğulları, 9- Yüzbaşıoğulları, 10- Dedeoğulları, 11- Yavanoğulları…
Daha birçok eski aile adlan bugün de yaşamakta olup hepsinin yazılmasına lüzum görülmemiştir.
ESKİ ESERLER : Göze çarpan en eski eser, Çankırı kalesidir. Bunun bir özelliği de bazı kısımların harçsız taşlardan yapılmış olmasıdır. Kalenin içinde Çankırı fatihi Karatekin Beğ’in türbesi vardır. Bundan sonra Taşmescit denilen bina gelmektedir. Bu bina 1296 yılında Selçuk hükümdarı
I. Alaaddin Keykubat’ın ata beği Cemaleddin Ferruh tarafından yaptırılmıştır. Zaman zaman hastahane, darülhadis. bimarhane ve mevlevihane olarak kullanılmıştır.
Candaroğullarından Kasım Beğin yaptırmış olduğu imaret camisi ve bugün metruk bulunan bedesten de eski eserlerdendir.
En önemli olan ve mimarlık bakımından başlı basma bir değer taşıyan sanat abidesi Ulucamidir. Bu cami. Kanuni Sultan Süleyman tarafından 1558 yılında İran seferine giderken yaptırılması emredilmiş bir eserdir, o sırada, bu caminin yerinde Selçuklular tarafından evvelce yaptırılmış olup harap bir halde olan başka bir cami vardı. Bazı kayıtlara göre, ulucami Mimar Sinan’ın çıraklarından Sadık usta tarafından inşa edilmiştir. Yenimahalle’de bulunan Alibeğ camisi de Türk sanatının güzel bir örneğidir.
İl içerisinde birçok eski kervansaraylar, köprüler vardır. Fakat hemen hepsi de bugün harap olmuş durumdadır. Bunlardan Çörekçi koyunun karşısında Deves çayının üzerinde IV. Sultan Murad tarafından Bağdat’a giderken yaptırılmış olan bir köprü ile bir de çeşme vardır.
İLİN NÜFUSU : 1950 sayımına göre Çankırı’nın nüfusu 218,250 kişidir. * Bundan önce yapılmış olan sayımların neticesi şöyledir.
28 Ekim 1927 sayımına göre :
Erkek Kadın Yekun Kesafet
70606 86613 157219 20,0
1935 sayımına göre:
Erkek Kadın Yekun Kesafet
81591 95966 177587 21,0
1940 sayımına göre:
Erkek Kadın Yekun Kesafet
82786 100996 183782 – 21,4
1945 sayımına göre:
Erkek Kadın Yekun Kesafet
— 197358 — —
1950 sayımına göre:
Erkek Kadın Yekun Kesafet
— — 218250 —
Nüfusun hemen hepsi Türk’tür. İki yüz yıl önce kıtlık dolayısıyla Musul taraflarından Ziveli adında bir aşiret getirilip yerleştirilmiş ise de, bugün onlar da tamamen Türkleşmiş durumdadırlar. Ayrıca İnallı Ballı soyundan olan köyler de bulunmaktadır. Bunlar, kendilerini Özbek soyundan saymaktadırlar, ayrıca Alagöz oymağından Türkmenler de çok sayıda bulunmaktadır. İl içerisine biraz da Kırım, Kafkas ve Rumeli göçmenleri yerleştirilmiştir. Eskiden Rum ve Ermeniler de vardı. Fakat Kurtuluş Savaşından sonra bunlardan hiç kimse kalmamıştır.
KÜLTÜR DURUMU : Çankırı ili içerisinde 60 ilk okul, l ortaokul, l erkek sanat okulu, l kız sanat enstitüsü ve akşam kız sanat okulu vardır. Bunlardan 3 ilk okul ile orta ve kız, erkek sanat okulları il merkezinde bulunmaktadır. Bunlardan başka piyade subay ve astsubaylara özel piyade okulu da burada bulunmaktadır. *
*) Yukarıdaki rakamlar 2 Kasım 1951 yılının rakamlarıdır. Konunun orijinal yapışım bozmamak için her hangi bir değişiklik yapmadık.
ÇANKIRIDA YETİŞEN BÜYÜK ŞAHSİYETLER:
Çankırı’dan gerçi ilk bakışta göz kamaştıracak durumda, büyük şahsiyetler çıkmamışsa da memleketin ilim ve sanat hayatına hizmetler etmiş birçok kimseler yetişmiştir. Bunlardan hayatta bulunanlardan adlarım elde edebildiklerimiz aşağıya yazılmıştır.
1 – Hacışeyhoğlu Ahmet Kemal Beğ. Bu zat “Çankırı Coğrafyası”, “Görüp işittiklerim” adlarında değerli eserler yazmıştır.
2 – Hacışeyhoğlu Sait Beğ, bu zat da Ahiliğin son devirlerinde Ahi Babalık yapmış. Meşrutiyet ve Cumhuriyet devirlerinde Milletvekilliği yapmıştır.
3 – Hacışeyhoğlu Hasan Beğ. Bu zat “Çankırı Halkiyyatı” adlı çok değerli bir eser yazmıştır. Bu kitapta Ahilik hakkında faydalı bilgiler vardır.
4 – Ziraat Bakanlığında fen müsteşarı Tahsin Nahit Beğ. Bu zatın “Çankırı Halk edebiyatı” adlı değerli bir eseri vardır.
Bugün hayatta olmayan Çankırı ilinden yetişmiş ileri gelen şahsiyetler de şunlardır:
1 – Eski Başbakanlardan Refik Saydam. Bu zat. Kurşunlu ilçesinin Saçak köyündendir.
2 – Çerkeş ilçesinin köylerinden olan Türkçü Ali Süavi Beğ de Çankırılıdır.
3 – Şair Tevfîk Fikret de Çankırı’nın eski sancak hudutları içerisinde doğduğundan Çankırılı sayılmaktadır.
4 – Taifde Mithat Paşanın ağası bulunan ve Paşayı zehirlemek tekliflerini kabul etmeyen Osman çavuş da Çankırılıdır.
Bunlardan başka Çankırı birçok halk şairi yetiştirmiş olan bir ildir.
Çankırı’da bir Maarif Kütüphanesi bulunmaktadır. Ayrıca bir Halkevi Kütüphanesi de vardır. Maarif Kütüphanesi ve Halkevi Kütüphanesinde bulunan kitaplar.
Eski yazıyla 3082
Yeni yazıyla 9218
Arapça 1094
Farsça 56
Fransızca 146
İngilizce 60
Almanca 4
İtalyanca 10
Rumca 8
Çankırı, toprakaltı cevherleri bakımından çok zengin bulunmaktadır. Kömür, tuz, kurşun, bakır, gümüş madenleri fazla miktarda mevcut olup, bunlardan yalnız tuz madenleri işletilmektedir. Araştırma ve incelemeler yapılınca daha başka madenlerin de keşfedilmesi çok muhtemeldir. İl ziraat mahsulleri yönünden de parlak bir geleceğe namzettir.
Bugün yurdumuzun diğer birçok köşeleri gibi, burası da geri ve bakımsız bir haldedir.
Ankara’ya çok yakın bulunan, Zonguldak ve Karabük yolu üzerinde, her çeşit tabiî imkanlara sahip olan, bu il de, diğer bölgeler gibi yüz yılların ihmalin! ve en son da yirmi yedi yılın yüklediği bakımsızlık ve yoksulluğun yüklerin!, taşımaktadır. Fakat, bugünkü durumu ne olursa olsun, Çankırı’nın gelecekteki kaderi diğer bütün Türk illeri gibi hiç şüphesiz huzur ve bahtiyarlık olacaktır.
(*) ilk yayın: 2 Kasım 1951
(2) Şimdi 81 ilimiz varan: (1951 ‘de 63 ilimiz vardı)
